Piše: Novak ADŽIĆ
Čim je straža otvorila vrata, zatvorenici su jurnuli da bježe, a srbijanci su ubili 23 na mjestu, među kojima i bivšeg plemenskog kapetana Sima Krivokapića. Jedan dio od onih, koji su ostali živi, uspjeli su da pobjegnu i umaknu u gore, drugi, koji su bili ranjeni, pali su u ruke Srbijanaca, koji su ih dotukli. ovom prilikom nijesu pošteđeli ni njihove porodice; tako su, na primjer, isprebijali Iku, ženu Vasa Martinovića, ( izbjeglog u Italiji) samo zato što nije kazala ( što onas u stvari nije znala) da se njen đever Savo Martinović, ranjen, sakrio u podrumu njene kuće«
(»Nekoliko stranica iz krvavog albuma Karađorđevića- Dokumenta o zločinima Sbijanaca u Crnoj Gori”, Rim, 1921, str. 17.)
U izvještaju Mihaila - Mila Plamenca, načelnika u Ministarstvu pravde Vlade Kraljevine Crne Gore, podnesenom 20 septembra 1919. Godine, Predsjedniku Ministarskog Savjeta Nj. V. Kralja i Gospodara Crne Gore, Gospodinu Jovanu S. Plamencu-Pariz, govori se, između ostalog, i o ustaničkoj i gerilskoj akciji Krsta Popovića, nakon njegovog dolaska sa ekspedicijom iz Italije polovinom jula 1919. Godine. Taj izvještaj Mila Plamenca glasi:
PODGORIČKI SUŽNJI
Usljed decembarske revolucije obrelo se u čuvenoj podgoričkoj »Jusovači« 153 zatvorenika, čiji spisak prilažem. Neki od njih, prije nego su smješteni u Jusovaču, bili su zatvoreni u zgradi Monopola duvana. Postupanje sa njima u Monopolu bilo je dostojno srbijanskih vlastodržaca. Bivši ministri i državni dostojanstvenici morali su ležati na cimentu i kupati se, pri tome u mokraći, koja je obilno doticala u njihove sobe iz obližnjih nužnika. Čuvani su bili od naročito sortirane čete Lipovčana pod starešinstvom famoznog Janka Toškovića, pa je lako zamisliti kakav su jadan život morali tu provoditi. Prevođenje u Jusovaču bilo je za njih uskrsnuće, pored svih neudobnosti, nečistoća, i drugih oskudica, koje tu moraju trpjeti. Hrana u zatvoru nije bila loša, moglo se prolaziti. Čuo sam da se je docnije i hrana, kao i sve drugo, mnogo izmijenilo na grđe – i to od pojave ekspedicije Krsta Popovića.
Za postelje svaki se zatvorenik mora sam brinuti; ako ne može nabaviti spava na cimentu što se je i meni za tri noći dogodilo.
Zatvorenici su, do moga oslobođenja, posjećavani nekoliko puta od raznih osoba, koje su željele da vide njihovo stanje i čuju njihovo mišljenje (Franshet d' Espereu; Američka misija; đeneral Taon; novinari strani u pratnji srbijanskih sekretara min. spoljnih poslova). Te posjete nijesu imale nikakvih povoljnih posljedica za zatvorenike, već je redovno bivalo gore, valjda zbog slobodnih izjava, koje su zatvorenici davali u političkom pogledu. Željeti je da slične posjete, bez ozbiljnih namjera, izostanu, jer ionako liče na posjećavanje menažerija.
Pored svih teškoća duž zatvorenika je bio odličan. Nijesu klonuli, ne popuštaju. Ali neophodna je potreba da im se po svaku cijenu dostavi glas o restauraciji Crne Gore. Samo to da im je znati, oni bi s mnogo više lakoća, upravo veselo i podnosili sve patnje zatvora.
Pri preslušanjima zatvorenika vrši se ova anomalija: da se okrivljuju za djela iz člana 85, 87 i 92 Crnogorskog Krivičnog zakona. O ovoj anomaliji ne treba riječi da trošim. Ali kako su u tome zakoniti, tako su i u svemu drugome. Navešću samo ovo: za suđenja u prvom stepenu određen je podgorički obl. sud, protivno zakonskim propisima o sudskoj nadležnosti, a sudiji su naknadno regrutovani, pa i od osoblja koje nikada nije bilo u sudu (Ljubo Krunić, isljedni sudija); mjesto da bude saslušan u roku os 24 sata, od kako je pritvoren, i uruči mu se rješenje o pritvoru, ni jedan zatvorenik nije preslušan a da nije odležao prije toga bar 2. mjeseca u pritvoru: potpisani je k. pr. bez preslušanja proveo u zatvoru 117 dana.
Ovako lišenje slobode zakon kvalifikuje kao zločin, koji se kazni do 15 godina robije, i nikakva eventualna amnestija političkih krivaca ne može ukinuti tu odgovornost ondašnjih upravljača većih i manjih, jer su gotovo svi upleteni u ovaj zločin.
Od prvobitnog broja zatvorenika mnogi su oslobođeni, ali danas je broj pitomaca Jusovače mnogo veći nego ranije. Zatvoreno je mnoštvo novih osoba, zavod je prepun, pa su i bolijesti neizbježne pored i onako jadnih prilika.
Postoji bojazan da bi zatvorenici mogli biti poubijani od strane srbijanskih organa, ako se evakuisanjem Crne Gore od srbijanskih vlasti – vojske ne bi vršilo pod jakom savezničkom kontrolom.«.
(Spisi Jovana S. Plamenca, Biblioteka Istorijskog instituta Crne Gore, Podgorica, fascikla 80-81).
Usljed represije i progona najgore vrste, protiv Crne Gore kao države i kontra prava na samoopredjeljenje naroda, organi državne vlasti KSHS, uz pomoć bjelaških renegata i drugih paravojnih struktura u njihovoj službi, sprovodili su nad crnogorskim narodom od kraja 1918. Godine i godinama kasnije tiraniju i vršili masovna politička hapšenja i zlostavljanja crnogorskih patriota. Podgorički zatvor »Jusovača«, pored drugih zatvora, bio je simbol ukradene i uhapšene crnogorske slobode i časti. U njemu su tokom 1919. godine bili žrtvenici oni Crnogorci koji nijesu pristali da država njihova bude uništena. Snosili su razne muke, iza brave, suprotno etici, pravo i pravdi, ali nijesu poklekli u odbrani prava, časti i slobode Crne Gore. Mnogo ih je takvih rodoljuba i vitezova bilo u odbrani Crne Gore, a ovom, prilikom, prezentiram, u našoj istoriografiji istraženi i objavljeni, jedan istorijski dokument o stradalnicima za opstanak crnogorskog naroda i otadžbine i domovine Crne Gore.
CRNOGORSKI USTANICI U ZATVORU U »JUSOVAČI« U PODGORICI FEBRUARA 1919. GODINE
Bogić Radović, pješadijski komandir iz Bjelopavlića, star 43. godine,
Stanko Grubač, pješadijski komandir, iz Nikšića, star 50 godina;
Petar Lompar, artiljerijski komandir sa Cetinja, star 38 godina;
Jovan Plamenac, artiljerijski komandir iz Crmnice, star 65 godina,
Petar Vujović, artiljerijski komandir iz Nikšića, star 47 godina,
Marko Martinović, artiljerijski komandir iz Cetinja, star 36 godina,
Stevan Radović, inžinjerijski komandir iz Bjelopavlića, star 39 godina,
Luka Stamatović, pješadijski kapetan iz Zagarča, star 46 godina,
ošo Jovović, pješadijski kapetan, iz Nikšića, star 41 godinu,
Milovan Radulović, pješadijski kapetan, iz Komana, star 36 godina
Puniša Bojović, pješadijski kapetan, iz Župe nikšićke, star 42 godine.
Nikola Nikolić, artiljerijski kapetan, iz Miločana, Nikšić, star 41 godinu,
Staniša Nikolić, artiljerijski kapetan, iz Ozrinića, star 45 godina,
Jakov Urošević, artiljerijski kapetan, iz Kočana, star 38 godina,
Savić Batrićević, artiljerijski kapetan, iz Bjelopavlića, star 47 godina,
Petar Nikčević, pješadijski poručnik, iz Stubice, star 32 godine,
Joksim Radović, pješadijski poručnik, iz Bjelopavlića, star 33 godine,
Blažo Begović, pješadijski poručnik, iz Zagarča, star 31 godinu,
Nikola Marković, pješadijski poručnik, iz Bukovala-Lješanska nahija, star 28 godina.
Stevo Radonjić, pješadijski poručnik iz Komana, star 36 godina,
Nikola Begović, artiljerijski potporučnik stojeće vojske, iz Zagarča, star 28 godina,
Luka Vukadinović, artiljerijski potporučnik stojeće vojske, iz Zagarča, star37 godina.
Blažo Vujović, artiljerijski potporučnik stojeće vojske, iz Nikšića, star 35 godina.
Stevan Radunović, pješadijski potporučnik narodne vojske, iz Lješanske nahije, star 58 godina.
Miloš Radulović, pješadijski potporučnik narodne vojske, iz Komana, star 56 godina.
Đuran Hajduković, pješadijski potporučnik narodne vojske, iz Crmnice, star 62 godine.
Pero Kustudija, pješadijski potporučnik narodne vojske, iz Nikšića, star 39 godina.
Jovan Kustudija, pješadijski potporučnik narodne vojske, iz Nikšića, star 58 godina.
Petar Vujović, pješadijski potporučnik narodne vojske, iz Nikšića, star 40 godina.
Tomica Peković, pješadijski potporučnik narodne vojske, iz Nikšića, star 53 godine.
Miloš Kruška, pješadijski potporučnik narodne vojske, iz Nikšića, star 64 godine.
Marko Begović, pješadijski potporučnik narodne vojske, iz Komana, star 65 godina.
Milo Đuranović, artiljerijski potporučnik narodne vojske, iz Komana, star 52 godine.
Đuro Marković, pješadijski potporučnik narodne vojske, iz Zagarča, star 34 godine.
Milovan Sekulić, pješadijski potporučnik narodne vojske.
Savo Vuletić, ministar na raspoloženju, iz Zete, star 48 godina.
Risto Popović, ministar na raspoloženju, sa Cetinja, star 48 godina.
Marko Đukanović, ministar na raspoloženju, iz Nikšića, star 52 godine.
Mihailo Popović, Državni savjetnik u penziji, sa Cetinja, star 70 godina.
Rade Radović, sudija, iz Bjelopavlića, star 38 godina.
Marko Leković, profesor, iz Crmnice, star 65 godina.
Risto Radović, vojno građevinski činovnik 5.kl. iz Bjelopavlića, star 35 godina.
Dragutin Radović, student, iz Bjelopavlića, star 28 godina.
Savo Plamenac, upravnik carinarnice, iz Crmnice, star 50 godina.
Filip RaDulović, plemen. kapetan, iz Komana, star 52 godine.
Marko Mijušković, trgovac, iz Kotora, star 45 godina.
Ivan Čukić, učitelj, iz Berana, star 40 godina.
Filip Pejović, oblasni sudija, iz Nikšića, star 44 godine.
Savo Kustudija, predsjednik opštine, iz Nikšića, star 51 godinu.
Petar Vuković, svještenik, iz Komana, star 62 godine.
Maksim Pavićević, arhimandir, iz Ž. nikšićke, star 56 godina.
Zarija Kilibarda, pisar kapetan, iz Banjana, star 31 godinu.
Blažo Đuranović, težak, iz Nikšića, star 30 godina.
Luka Koprivica, težak, iz Banjana, star 32 godine.
Stevan Otašević, pješadijski potporučnik narodne vojske, sa Njeguša, star 53 godine.
Vlado Vrbica, pješadijski potporučnik narodne vojske, sa Njeguša, star 33 godine.
Radonja Mitrović, pješadijski potporučnik narodne vojske, iz Markovine, star 59 godina.
Nikola Vrbica, perjanik, sa Njeguša, star 38 godina.
Marko Martinović, perjanik, iz Bajica, star 45 godina.
Luka Martinović, str.istr.zatvora , iz Bajica, star 28 godina.
Lazar Martinović, žandar, iz Bajica, star 27 godina.
Drago Martinović, žandar, iz Bajica, star 18 godina.
Jovan Milov Martinović, žandar, iz Bajica, star 20 godina.
Filip Martinović, žandar, iz Bajica, star 35 godina.
Rašo Martinović, pješadijski potporučnik narodne vojske, iz Bajica, star 50 godina.
Vaso Martinović, perjanik, iz Bajica, star 53 godine.
Jovan Krstov Martinović, učitelj, iz Bajica, star 27 godina.
Vladimir Gvozdenović, predsjednik opštine, iz Ćeklića, star 20 godina.
Mihailo Vicković, predsjednik opštine, iz Ćeklića, star 20 godina.
Spasoje Vicković, kmet, iz Ćeklića, star 30 godina.
Nikola Perutović, pješadijski potporučnik narodne vojske, iz Markovine, star 48 godina.
Vukale Rajković, pješadijski potporučnik narodne vojske, iz Kosijera, star 36 godina.
Luka Adžić, učitelj, iz Kosijera, star 52 godine.
Filip Radović, žandar, iz Kosijera, star 20 godina.
Đuro I. Radović, žandar, iz Kosijera, star 21 godinu.
Ćiro G. Radović, žandar, iz Kosijera, star 21 godinu.
Nikola Radović, žandar, iz Kosijera, star 21 godinu.
Jovan Martinović, žandar, iz Bajica, star 30 godina.
Đuro Bećir, finansijski činovnik, sa Njeguša, star 45 godina.
Milan Bufić, pješadijski potporučnik narodne vojske, iz Zagrade, star 35 godina.
Jovan Jovetić, svještenik, iz Ćeklića, star 57 godina.
Šuljo Pobor, težak, sa Cetinja, star 53 godine.
Ilija Dubovičanin, artiljerijski vodnik, sa Cetinja, star 60 godina.
Krsto Vujović, pješadijski potporučnik narodne vojske, iz Mikulića, star 32 godine.
Ivo Kapisoda, barjaktar, sa Cetinja, star 45 godina.
Petar Lipovina, učitelj, iz Bjeloša, star 27 godina.
Jovan Milanović, pješadijski potporučnik narodne vojske, iz Ceklina, star 55 godina.
Ilija Milanović, učitelj pripravnik, iz Ceklina, star 24 godine.
Đuro Milanović, kmet, iz Ceklina, star 28 godina.
Savo Pejović, artiljerijski narednik, iz Lješanske nahije, star 41 godinu.
Ilija Jovićević, svještenik, sa Cetinja, star 49 godina.
Mirko Vujičić, pješadijski potporučnik narodne vojske, iz Zagarča, star 32 godine.
Mićo Popović, težak, sa Njeguša, star 19 godina.
Stevo Ivanišević, perjanik, sa Cetinja, star 45 godina.
Andrija Mirković, vod.žandarm, iz Nikšića, star 40 godina.
Savo Janković, perjanik, iz Ceklina, star 47 godina.
Nikola Mićunović, kmet, sa Čeva, star 37 godina.
Gorčin Vujović, kmet, sa Čeva, star 19 godina.
Jovo Turčinović, gimnazist, sa Čeva, star 18 godina.
Boško Radunović, narednik, iz Lješanske nahije, star 33 godine.
Đuro Đurišić, učitelj, iz Lješanske nahije, star 37 godine.
Savo Bojanić, pješadijski potporučnik narodne vojske, iz Lješanske nahije, star 48 godina.
Ilija Brnović, pješadijski potporučnik narodne vojske, iz Lješanske nahije, star 32 godine.
Pero Đurišić, kapetan, iz Lješanske nahije, star 46 godina.
Spasoje Abramović, težak, iz Velestova, star 41 godinu.
Đuro Milošević, pješadijski potporučnik narodne vojske, sa Njeguša, star 62 godine.
Đuro Kostić, plemenski kapetan, iz Ceklina, star 61 godinu.
Đuro Šoć, komandir, iz Ljubotinja, star 58 godina.
Marko Šoć, poštansko-telegrafski činovnik, iz Ljubotinja, star 42 godine.
Stevan Knežević, plemenski kapetan, iz Ljubotinja, star 55 godina.
Đoko Drecun, poručnik, iz Ljubotinja, star 32 godine.
Tomo Vujanović, poručnik, iz Ljubotinja, star 55 godina.
Pero Vučković, barjaktar, iz Ljubotinja, star 49 godina.
Vojvoda Božo Petrović, ministar u penziji, iz Nikšića, star 73 godine.
Vojvoda Đuro Petrović, brigadir, iz Nikšića, star 69 godina.
Marko Petrović, brigadir, iz Nikšića, star 61 godinu.
Risto I. Radulović, oficir, iz Komana, star 57 godina.
Mitar Đ. Radonjić, oficir, iz Komana, star 48 godina.
Petar Šćepanović, težak, iz Zagarča, star 23 godine.
Jovan Šoć, carinik, iz Ljubotinja, star 29 godina.
Niko Vučković, težak, iz Ljubotinja, star 28 godina.
Ilija Vučelić, težak, iz Ulcinja, star 35 godina.
Đon Marika, težak, iz Ulcinja, star 32 godine.
Pavle Marković, težak, iz Zagarča, star 33 godine.
Simo Mraković, težak, iz Zagarča, star 27 godina.
(Viđi o tome: Prof. Dr Šerbo Rastoder, “Skrivana strana istorije”, Tom I, dok. br. 133, str. 225-229.).
I na kraju ove tematske ekspozicije, a bez mog autorskog komentara, valja, makar ponekad, “pustiti činjenice neka same govore” (L. Ranke), te primjereno savremenoj istorijskoj nauci podsjetiti se na onu tvrdnju najpoznatijeg istoričara XX vijeka Francuza F. Brodela, koja glasi: “Istorija stvara ljude i oblikuje njihove sudbine”. (Kraj)
