Municipium S. je pored Risiniuma i Docleae, jedan od tri urbana centra iz doba rimske dominacije, nakon osvajanja Ilirika. Veličina i urbanistička koncepcija, položaj njegovih bedema, kapija, trasa prilaznih puteva, velika su nedoumica jer je arheološkim istraživanjema 2007. i 2008. zahvaćen samo neznatan gradski prostor. To su bili razlozi da se u projekat uđe s namjerom šire prospekcije i definisanja prostornih granica ovog značajnog antičkog lokaliteta.
- Da bi ovo postigli, uporedo sa arheološkim, sprovedena su i geofizička istraživanja metodom geoelektričnog skeniranja u saradnji sa Institutom za tehnologije primjene u kulturnoj baštini (ITABC) Nacionalnog istraživačkog savjeta (CNR) iz Italije. Primijenjenim postupkom vršeno je mjerenje raspodjele električne otpornosti geoloških sredina ispod ispitivanog terena, uz pomoć elektroda uvedenih iz portabilnih galvanskih izvora u gustom linijskom nizu, čime je dobijeno dovoljno podataka i napravljeno kartiranje. Istraživanja ovog tipa su neinvazivna, nedestruktivna i omogućavaju dopunu rezultata arheološke metodologije – kazala je Maja Grgurević.
U slučaju ovih istraživanja, geoelektrična detekcija tla je omogućila sagledavanje još uvijek neistraženog lokaliteta sa obilježjem rimskog urbanizma koji ima forum, gradske komunikacije, hramove, privatne i javne građevine, a dobijeni rezutati (predstavljeni 2D i 3D) preklopljeni su sa upravo pronađenim arhitektonskim strukturama u geodetsku mrežu arheološkog nalazišta.
Građevina
Tokom istraživanja u Kominima, na uzvišenju Međe, u graničnom dijelu urbane zone, pronađeni su ostaci arhitekture očuvani samo u temeljnim zonama, različitih građevinskih faza.
- Fokus istraživanja bio je na građevini koja je izgrađena od djelimično obrađenog kamena, uz upotrebu maltera kao veziva. Unutrašnji zidovi cca 0,45 m bili su i oslikani, na šta ukazuju brojni fragmenti pronađenih fresaka. Motivi su bili različiti, najčešče realistični i životni, u linijskom nizu bogatog kolorita - kaže Jabučanin.
Sudeći po arheološkim nalazima, građevina je podignuta početkom II vijeka i najvjerovatnije je bila trgovačko - zanatski prostor.
- Tokom III vijeka, objekat je paljen i srušen, ali i nanovo obnovljen, pri čemu su temeljne partije dijelom iskorištene kao baze nadogradnje. Čitav koncept organizacije unutrašnjeg prostora sa sistemom podnog grijanja, tzv. hipokaust, ukazuje na drugačiju namjenu novoizgrađenog objekta. Opeke koje su služile za konstrukciju hipokausnih stubića i podnih ploča, imale su žigove lokalne ciglane METR i PAS - ističe Jabučanin.
Posljednju građevinsku fazu očituje objekat, znatno masivnijih zidova cca 0,90 m, koji osim ranije arhitekture obuhvata i ograničava i areal istraživanja.
- Evidentno je da je masivni temelj kvadratnog tlocrta cca 4 x 12 m, mogao podnijeti više zidove i gradnju na sprat. Uz ovaj objekat otkriven je prolaz, koji cijeli kompleks veže sa objektima istraženim 2008. i kojim je tekla živa komunikacija između centralnog gradskog trga i podgrađa – rekla je Jabučanin.
Pokretni nalazi
Ona naglašava da je komplikovana stratigrafska situacija cijelog kompeksa koji je napušten u V vijeku, u momentu kada prestaje i život grada, rekonstruisana na osnovu pronađenih pokretnih nalaza: upotrebne i primjeraka luksuzne keramike, stakla i metala.
- Svakako najveći oslonac u ovom procesu okvirno daju nalazi rimskog novca koji su izrađivani u različitim kovnicama, što je još jedna potvrda Municipiuma S... kao kosmopolitskog grada. Među različitim emisijama pronađenog bronzanog novca III i IV vijeka, koje su bile i najbolje propagandno sredstvo iz vremena „ilirskih –vojničkih careva“ do Konstantina Velikog, izdvajaju se i dva srebrna denara Lucija Vera i Marka Aurelija i bronzani sestercij Marka Aurelija iz II vijeka - kazala je Jabučanin.
Kao vanredno lijepi nalazi su i konstruktivni elementi fragmentovanog stuba kao i polustuba sa bazisom.
- Njihov nalaz nije bio u kontekstu istraženih arhitektonskih struktura, ali u neposrednoj blizini arheoloških sondi, u dijelu koje je bilo prekriveno ogromnom količinom kamena, šuta i zemlje. I prostor koji je istražen, iako ima status kulturnog dobra od 1952. generalno, prije radova je bio u zapuštenom stanju i korišten kao lokalna deponija.
Nakon arheoloških istraživanja, slijedi sprovođenje konzervatorskih mjera, koje će nadalje omogućiti da dio kominskog Municipium S... sa cipusima njegovih nekropola, konačno bude valjano turistički valorizovan i uvršten u prezentaciju Muzeja grada Pljevlja - podsjeća Jabučanin.
Velika nepoznanica
Prva interesovanja za Municipium S. uslijedila su nakon objavljivanja zabilješki dubrovačkih putopisaca nastalih na njihovom putu za Carigrad, krajem 18. vijeka, kao i epigrafskih tekstova sa nadgrobnih obilježja priređenih u ,,Korpusu latinskih natpisa“ T. Momsena, koje je sakupio pruski konzul O. Blau.
Po jednom od natpisa sa posvetom koje je obradio i A. Evans: Titu Aureliu Sextianu (T. Sextianus) rimskom vitezu (EQR-eques Romanus) dekurionu Municipia S... (DECMS), u stručnoj literaturi se cijelo naselje naziva Municipium S... Kako je riječ o kosmopolitskom gradu čiju je većinu činilo domorodačko stanovništvo, ali i brojni došljaci, u formi pretpostavke je da je S... u nazivu skraćenica od Salonitana, po jednoj od matica doseljenika, iz Salone.
- Dosadašnja arheološka istraživanja dovoljna su samo za jednu uopštenu konstataciju da Municipium S... zahvata uzvišeni prostor iznad rječice Vezišnice i rijeke Ćehotine, koji se prostire na nekoliko desetina hektara, uz dio trase puta koji je povezivao primorje od Risna preko Grahova, Riječana, Nikšića, Pljevalja ka Kolovratu kod Prijepolja.
Od prvih iskopavanja lokaliteta pred Prvi svjetski rat, koja su nesistematično obavili austrijski oficiri, a naročito nakon značajnih istraživanja njegovih nekropola - gradova mrtvih, u periodu 1964. do 1976, koja su obogatila naše kulturno nasljeđe dragocjenim i raritetnim nalazima, među kojima je i diatreta, iz IV vijeka, vanredne ljepote i tehnike izrade, u mogućnosti smo da sagledamo etničku i društvenu strukturu, trgovačke odnose i organizaciju stanovnišva koje je živjelo po principima rimske vlasti, ali sa naglašenim ilirskim elementom i tradicijom koja se dugo opirala procesu romanizacije – podsjeća Marija Jabučanin.
Međutim, pitanje vremena osnivanja ovog grada kao administrativno-političkog, kulturnog i privrednog centra, ostalo je neriješeno. Bez jakih argumenata je i tačno vrijeme njegovog napuštanja u V vijeku, nakon najezde varvarskih plemena u unutrašnje djelove provincije Prevalis.
(Vlatko SUMUNOVIĆ, Pobjeda)
