O IZMIŠLJENOM GRADU RIBNICI I NEPOSTOJEĆOJ TVRĐAVI RIBNICI 2.

Piše: Slobodan ČUKIĆ 

Zahvaljujući Goričkom zborniku Nikona Jerusalimca, srpska naučnica Ljiljana Juhas rekonstruisala je smisao izvornog teksta žitija Simeona Mirotočivog (Stefana Nemanje), koje je oko 1216. sačinio Stefan Prvovenčani. Ustanovila je da se “mjesto zvano Ribnica” nije odnosilo na Nemanjino rođenje, već na oblast u kojoj je kršten. Pisala je da je „po logici srednjovekovnog pisanja jasno da se Ribnica mora uzeti ne kao mesto Nemanjinog rođenja, nego kao mesto hrama u kome je Nemanja kršten“. U vezi toga je ukazala da se „ni u jednom našem srednjovekovnom tekstu ne ističe mesto nečijeg rođenja. Ovo (žitije Stefana Nemanje, S.Č.) bi bio jedini slučaj ... S druge strane, naši stari tekstovi uvek pominju lokalitete manastira i crkava“.

Bogorodična crkva

Nemanja se, dakle, rodio u zemlji Dioklitiji oko 1113. godine i u njoj je kršten u oblasti zvanoj Ribnica „u hramu presvete i čiste vladičice naše Bogorodice”. Kako Stefan Prvovenčani navodi, kršten je po latinskom obredu „budući da su u toj zemlji latinski jereji”. Kasnije je u Raškoj iznova kršten po istočnom obredu.

Otkriće Ljiljane Juhas iz 1981. godine dodatno je raspršilo mit o postojanju „grada Ribnice“ (ili „Nemanjinog grada“). Nakon toga je bilo još jasnije da se oduvijek radilo o oblasti Ribnica u kojoj je, sudeći prema navodima Stefana Prvovenčanog, oko 1113-1114. godine postojala crkva posvećena Bogorodici – a što je, kako ćemo vidjeti, dragocjeni podatak za razumijevanje prošlosti šireg područja Podgorice.

Predrag Lutovac

Konačno, Predrag Lutovac je 2014. godine, u revizionim arheološkim istraživanjima turske tvrđave na ušću Ribnice, takođe ustanovio da nema bilo kakvih tragova „grada Ribnice“. Lutovac je tada rasvijetlio i jednu dilemu koju je Pavle Mijović iznio u svom članku u Starinaru“ 1966. godine. Naime, Mijović je tokom iskopavanja turske tvrđave (1963) pored ostalog, naišao i na temelj kvadratnog oblika za koji je, na osnovu keramike i stakla nađenog u blizini, ustvrdio da potiče s kraja antike. Mijović je konstatovao da je riječ o ostacima rimske stražare (spekule, kule), odnosno o mjestu na kojem se nalazila rimska stanica Alata. Tada je zaključio da od rimskog doba do vremena sultana Mehmeda II na tom mjestu nije bilo nikakve gradnje.

Dvostruko iznenađenje

Lutovac je prvo istražio jugozapadni dio turske tvrđave, odnosno ugao naspram hotela Podgorice, u kojem se decenijama nalazila porodična kuća. Nakon toga je odlučio da iznova istraži pomenuti kvadratni temelj, koji je po Mijoviću poticao s kraja rimske ere i činio osnov rimske stražare. Taj poduhvat je donio veliko iznenađenje. Naime, tokom iskopavanja se ispostavilo da pomenuti temelj nije zaseban objekat, već da se radi o odaji u sklopu veće građevine pravougaonog oblika. Najveća novost je bila u tome što se pokazalo da taj temelj uopšte ne potiče iz antike već da je mlađi hiljadu godina i da je načinjen u otomanskoj eri! O tome je govorila upotreba grubo obrađenih kamenih blokova, velikih oblutaka i crvene gline. Ispostavilo se, dakle, da na ušću ne postoje dva kulturna sloja, već samo jedan – otomanski. Na tom mjestu do izgradnje Depedogena 1474. godine, nije bilo građevina. Ovim je rasvijetljena dilema o „gradu Ribnici“. Sada je bilo još jasnije da se toponim Ribnica oduvijek odnosio na oblast.

Vrela Ribnička

Time je u prvi plan izbilo pitanje – gdje se nalazio taj kraj? Zapravo, to je pitanje trebalo postaviti još 1965-1966. godine, nakon što su Mihailo Dinić i Pavle Mijović konstatovali da se radi o oblasti a ne o gradu. Ako ne tada, to pitanje je moralo dobiti snagu imperativa 1981. godine, nakon što je Ljiljana Juhas rasvijetlila da je Ribnica u žitiju Stefana Nemanje pomenuta u vezi sa crkvom posvećenoj Bogorodici. Još tada je trebalo prečešljati teren oko rijeke Ribnice i ustanoviti da li ima crkava i crkvišta koja bi se mogla dovesti u vezu sa navodima Stefana Prvovenčanog. Ovu dilemu je donekle olakšavala okolnost da je rijeka Ribnica duga samo 5 kilometara i da se njen tok može prepješačiti za oko sat hoda. Kako je poznato, Ribnica izvire na Vrelima Ribničkim, koja se nalaze na periferiji današnje Podgorice. Tamo se na potezu od oko 200-300 metara nalazi nekoliko snažnih izvora koji tvore ovu rijeku. Za Vrela Ribnička je vezano i predanje koje su zabilježili dr Petar Miljanić (1886) i Maksim Šobajić (1892), po kome je Podgorica začeta upravo na tom mjestu i odatle se širila prema zapadu, niz korito Ribnice.

Kuriozitet

Problem je u tome što u neposrednoj blizini Vrela Ribničkih nema nikakve stare crkve niti crkvišta. Nema ni narodnog predanja koje bi ukazivalo na to. Postoji doduše predaja da su na Kućištima poviše Vrela u brdskoj strani, živjeli Kakarići. Ali, nema nikakvih ostataka koji bi ukazivali na ckvenu gradnju. Starih crkava ili crkvišta nema ni nizvodno od Vrela Ribničkih. Ukoliko oblast Ribnicu treba tražiti preko drevnih hrišćanskih hramova, onda sve navodi na zaključak da se taj kraj nije nalazio nizvodno od izvorišta Ribnice. Time se ne okončava priča o toj zagonetnoj oblasti. Jer, sa rijekom Ribnicom je povezan jedan hidrografski kuriozitet, koji možda nudi i rješenje na našu dilemu.

Da li je oblast Ribnica isto što i Dinoško polje

Hidrografski kuriozitet je u tome što se kanjon Ribnice ne proteže samo nizvodno od njenog izvorišta na Vrelima Ribničkim, kako je i prirodno, već i uzvodno (!?) u šta se svako može lako uvjeriti. Svako ko je boravio na izvoru Ribnice, morao se zapitati kako je nastalo to duboko usječeno korito koje se nastavlja uzvodno još oko dva kilometra, sve do sela Dinoše? Odgovor na ovu zagonetku pruža periodična rijeka Rječina, koja u jesen i proljeće izvire usred sela Dinoše, obično u vrijeme obilnih kiša.

Kada nadođe, Rječina poplavi poveći dio Dinoše i zbog nagiba terena, potekne niz Dinoško polje, podnožjem kamenitih uzvišenja. Njeno korito prolazi kroz selo Omerbožoviće i Novo Selo i nastavlja prema Vrelima Ribničkim. Na tom mjestu, Rječina se spaja sa Ribnicom. U vrijeme velikih navodnji, Rječina i Ribnica se spajaju u jednu rijeku. Ovo možda ukazuje da je tako i bilo u davnini. Na ovom mjestu prelazimo na teren paleohidrografije.

Tektonske promjene

Ribnica i Rječina se nalaze na tipičnom kraškom području. Kako se to popularno kaže, Podgorica leži “na pećinama”, a Zetska ravnica “na podzemnom jezeru”. Cijelo područje je seizmički vrlo aktivno, pa je velika i mogućnost nastanka novih podzemnih procjepa, što bitno utiče na hidrodinamiku. Poenta je da tektonski potresi mogu drastično izmijeniti izdašnost izvora, potoka i rijeka. O tome ubjedljivo svjedoči situacija koja je nastala nakon zemljotresa 1979. godine. U narednih dvadesetak godina je uočeno da su brojni izdašni izvori izgubili raniju snagu – primjer za to su izvori u Fundini, Aladinovića studenac ispod Žabljaka Crnojevića i Studenac u Kosijerima. Takva priča je vezana i za Ribnicu. Stanovništvo iz neposredne okoline tvrdi da je i ta rijeka nakon 1979. godine izgubila raniju snagu.

Dinoško polje

Ukoliko je sve ovo moglo da se dogodi za našega zemana, pitanje je šta je sve moglo da se dogodi u proteklih 900 godina, od vremena kada je Stefan Nemanja kršten negdje u okolini Ribnice. Da li je Rječina tada bila periodična ili stalna rijeka? Da li je, drugim riječima, Ribnica tada izvirala u selu Dinoši? Da li se pod „oblašću Ribnica“ mislilo na današnje Dinoško polje, koje se prostire u dužini od dva kilometra - od početka kanjona Cijevne do mjesta na kojem se nalazi velika gradska deponija? Moguće je, dakle, da je Rječina u doba Nemanjinog rođenja, oko 1113. godine, činila gornji tok rijeke Ribnice. Ukoliko je bilo tako, to znači da je Ribnica na početku 12. vijeka bila duža za oko 3 kilometra i da se protezala sve do sela Dinoše. To znači da su u srednjem vijeku mogli postojati hidrografski razlozi da se oblast oko Dinoše naziva Ribnicom.

Pretpostavka

Na značaj Dinoškog polja prva je prije tri decenije skrenula pažnju Olivera Velimirović-Žižić. Ta arheologinja je 1986. objavila rezultate istraživanja srednjovjekovnog grada Đuteze na brdu iznad sela Dinoše.

„Skloni smo da ostatke srednjovjekovne citadele (na Đutezi) poistovjetimo sa onim „mjestom na Ribnici“, a ono jeste nad Ribnicom, koje pominju istorijski izvori kao mjesto Nemanjinog rođenja“.

U prilog ove pretpostavke Velimirović-Žižić je skrenula pažnju i na jedno crkvište u Dinoškom polju. Radilo se o nekadašnjoj crkvi Svetog Arhangela Mihaila, čiji se ostaci nalaze u blizini sadašnje katoličke crkve u Dinoši. Oko nje se nalazi i staro groblje sa velikim kiljanima. Velimirović-Žižić piše da je ta crkva poznata kao prednemanjićki sakralni objekat, kao i to da je Nemanja u njoj mogao da bude kršten po katoličkom obredu (“Ostaci fortifikacione arhitekture na gradini Đuteza u Dinošima kod Titograda“, Materijali XXII, Novi Sad, 1986, 80-87).

Zagonetka

Vrlo je neobično da su arheolozi na prostor Dinoškog polja počeli da zalaze tek od 1983. godine. Da su to učinili ranije, mnoge stvari bi bile jasnije. Uglavnom, Olivera Velimirović-Žižić je 1986. godine ukazala da bi se oblast Ribnica koju je oko 1216. pomenuo Stefan Prvovenčani mogla kriti u današnjem Dinoškom polju. Ova arheologinja se tada nije bavila nekadašnjom hidrografijom Dinoškog polja, niti je pominjala rijeku Rječinu i mogućnost da se Ribnica protezala do Dinoše, ali je ipak iznijela dvije važne pretpostavke - da se Stefan Nemanja mogao roditi u srednjovjekovnom gradu nad Dinošom, kao i da je mogao biti kršten po latinskom obredu u crkvi Svetog Arhangela Mihaila u Dinoškom polju.

Dva crkvišta

Ni ovdje se ne okončava priča o oblasti Ribnica i Nemanji. Jer, Olivera Velimirović-Žižić 1886. godine nije uzela u obzir jednu važnu okolnost. Naime, hram sv. Arhangela Mihaila nije jedina stara crkva na području Dinoše. Na daljini od jednog klometra, na zapadnom rubu seoskog atara, nedaleko od plitkog korita Rječine, nalazi se crkvište ili manastirište (?) poznato pod imenom Kiš e Džore. Osim njega, na drugoj obali Rječine, malo u brdu, leže ostaci još jednog drevnog crkvenog objekta, poznatog kao Đonmrija. Sve ukazuje da bi istraživanje ova dva manastirišta-crkvišta moglo unijeti više svjetla u priču o “mjestu” na kojem je oko 1113. godine kršten Stefan Nemanja.

Oblast Ribnica se najvjerovatnije nalazila na prostoru današnjeg Dinoškog polja, na potezu od kanjona Cijevne do gradske deponije. Negdje na tom potezu nalazila se po svoj prilici i crkva posvećena Bogorodici u kojoj je oko 1113. kršten Stefan Nemanja. Za ovo postoji i više arheoloških indicija. Na to ukazuju četiri crkvišta iz srednjeg vijeka. Već smo pomenuli ostatke crkve Sv. Arhangela Mihaila u blizini nove katoličke crkve. Drugo je crkvište ili manastirište Kiš e Džore na rubu Dinoše prema Podgorici. Treće crkvište je Đonmrija skriveno u brdskoj strani. Četvrto crkviše je na Đutezi iznad Dinoše.

Deponija

Na lokalitetu Kiš e Džore je prije tridesetak godina došlo do značajnog otkrića. Pojedinosti tog slučaja saznao sam od mještanina Štjefna Đokaja na čijem se imanju crkvište i nalazi. Negdje oko 1985-1986. godine, titogradska opština je donijela skandaloznu odluku, da se na crkvištu Kiš e Džore, u Dinoškom polju, načini deponija za odlaganje smeća. Trebalo je iskopati veliku jamu u neposrednoj blizini pomenutog arheološkog lokaliteta (jama postoji i danas). Radi toga je ubrzo stigao bager koji je započeo iskopavanje na samom rubu crkvišta. Štjefno Đokaj je te radove posmatrao sa strane. U jednom momentu bagerista je viljuškom izvalio stub iz zemlje. Bio je to nesumnjiv znak da je zahvatio dio nekadašnje crkve. Štjefno je to uočio i zamolio bageristu da načini pauzu i da mu dozvoli da iz blizine vidi o čemu se radi.

Kamena posuda

Kada ga je konačno izmolio (obećavši mu litar rakije) spustio se par metara u rupu, do mjesta gdje se ukazao stub i počeo da raskopava zemlju rukama. Tom prilikom je pronašao plitku kamenu posudu – koja je najvjerovatnije nekada služila kao škropionica. Štjefno je tada sa drugim mještanima uspio da odvrati bageristu od daljeg širenja jame u pravcu crkvišta Kiš e Džore. Zahvaljujući tome „preživio“ je jedan važan segment naše kulturne baštine, koji najvjerovatnije potiče iz ranog srednjeg vijeka. Dakle, i dalje postoji mogućnost da se to manastirište ili crkvište arheološki istraži. Štjefno je plitku kamenu posudu nekoliko godina držao u svom domu u Dinoši. Nudili su mu i veliki novac za nju, ali je odbio sve ponude. Na koncu je predao taj sakralni predmet sveštenicima u katoličkoj crkvi u Tuzima, gdje se i danas čuva u katedrali na jednom postamentu.

Krstionica

Naša priča se ne okončava ni sa crkvištem Kiš e Džore. Jer, iznad sela Dinoše postoje ostaci srednjovjekovnog grada Đuteze u čijem se središtu nalaze ostaci još jedne drevne crkve. To crkvište je istraženo u decembru 2014. godine, u okviru arheološkog projekta Putevi kontinuiteta. Tada je sa njegove sjeverne strane, otkrivena krstionica. Pored toga, u apsidi je pronađen i sintronon (subselia), mjesto na kojem je sjedio episkop - što znači da je u tom hramu prije desetak vjekova obavljano krštavanje. U vezi toga još jednom treba istaći da je Olivera Velimirović-Žižić u članku iz 1986. godine pretpostavila da je Stefan Nemanja rođen baš u tom srednjovjekovnom gradu iznad Dinoše, kao i da je kršten u crkvi Sv. Arhangela Mihaila u Dinoškom polju. Da je tada znala da je u srednjovjekovnom gradu na brdu postojala crkva sa krstionicom, sigurno bi zaključila da je bio kršten tu, a ne u polju.

Otkriće krstionice na Đutezi cijelom prostoru Dinoše i Dinoškog polja daje novu dimenziju, jer sva je prilika da je pomenuti grad živio i početkom 12. vijeka. Sve ovo snažno ukazuje da je Dinoško polje ona zagonetna oblast Ribnica s početka 12. vijeka i da se tu negdje nalazila i ona Bogorodična crkva u kojoj je Nemanja kršten po latinskom obredu „jer su u toj zemlji latinski jereji“.

Predanja

Kako je rečeno, Olivera Velimirović-Žižić je 1986. pretpostavila da se Nemanja mogao roditi na tom prostoru. Ali, stvari su složenije. Jer, postoje izvori koji govore da se to dogodilo na drugom mjestu – na prostoru današnjih Bjelopavlića. Ti dokumenti su dobili na značaju nakon što je Ljiljana Juhas 1981. godine rekonstruisala izvorni tekst Stefana Prvovenčanog, pojašnjavajući da se „mjesto Ribnica“ odnosi na čin Nemanjinog krštenja. To je iznova pokrenulo rasprave o mjestu na kojem je Nemanja došao na svijet. Tada su u prvi plan izbili zanemareni istorijski izvori koji ukazuju da je Nemanja rođen u Spužu. Na značaju je dobilo i bjelopavlićko narodno predanje, koje je neuporedivo razgranatije od bilo kakve podgoričke tradicije o Nemanji.

Kralj Gradinja

Maksim Šobajić je 1892. godine u „Starinama u Zeti“ zabilježio dvije bjelopavlićke legende o Nemanjićima. Prva je vezana za srednjovjekovnu Gradinu u Martinićima blizu Spuža. U legendi se navodi da je taj grad izgradio kralj Gradinja Nemanić, te da je „u nj stajao i kralj Nemanja, i u nj se rodio njegov sin Sv. Sava“. Što se tiče vremena nastanka Gradine, nauka pouzdano zna da je taj grad oko tri vijeka stariji od pojave Nemanjića. Sasvim je pouzdano da je Nemanjići nijesu gradili. Ali, bi zato tradicija o „kralju Gradinji“ mogla predstavljati trag njihovog kasnijeg boravka na tom području. Moglo se to odnositi baš na Nemanjinog oca, koji je početkom 12. vijeka, zbog „meteža“ u Raškoj, morao da izbjegne u Dioklitiju.

(Nastavlja se)