Piše: Novak ADŽIĆ
Grof Salis je bio diplomatski predstavnik Velike Britanije u Kraljevini Crnoj Gori na Cetinju od 1910. do 1916. godine, a, docnije, kao britanski poslanik pri Vatikanu, stigao je u Crnu Goru maja 1919. godine i u njoj ostao do kraja avgusta 1919. godine, sačinivši izvještaj o stanju u njoj, kojeg britanska vlada nikada nije zvanično objavila.
U tom izvještaju se zapaža, između ostalog, i to da je »Crna Gora sada okupirana od strane jake sile srpskih trupa«, te da izbori sprovedeni u Crnoj Gori »ni u jednom smislu nijesu bili legalni«, a da je tzv. Podgorička skupština »donijela odluke pod bajonetom srpskih trupa i iza njih bande bezzakonskih komitaša« i da je »aneksija Crne Gore deklarisani cilj srpske vlade«. U tom izvještaju grof Džon de Salis navodi da su zatvori puni crnogorskih rodoljuba, pa u tom smislu navodi i ovo: »Zatvori su puni. Lideri opozicije sadašnjem režimu su ili u strogom pritvoru ili u bjekstvu. Ako nijesu sa njima, njihovi lojalisti su napolju u brdima, dok su njihove kuće izložene uništenju u rukama bandi ili omladine naoružane od strane vlasti«, navodi konte de Salis.
On u tome izvještaju zapaža i to da se »protivnici inkorporacije u Srbiju uključuju u partizane kralja Nikole«, koji je »legalni suveren«. Izaslanik u Crnoj Gori diplomata Salis navodi, uz ostalo, i to da je »sadašnji režim široko omrznut«, i da na crnogorskoj teritoriji postoji »srpska okupacija i terorizam omladine«. Taj izvješataj je grof Salis poslao sa Cetinja 21. avgusta 1919. godine. Originalni izvještaj sa propratnim pismom grof Salis je poslao u London lordu Kerzonu od Kedelstona, a njegovu kopiju ser Džordžu Grehamu iz britanske ambasade u Parizu, koji je kod crnogorskog Dvora i Vlade u egzilu bio akreditovan kao diplomatski predstavnik Velike Britanije od 1917. do 1921. godine
Pismo kralja Nikole američkom predsjedniku: Stanje u Crnoj Gori dobro je znao njen suveren u egzilu kralj Nikola I Petrović-Njegoš. On je 3 aprila 1919. godine uputio pismo Predsjedniku SAD Vudrou Vilsonu sljedeće sadržine:
"Poštovani i Veliki Prijatelju,
Uskoro će šest mjeseci od sloma grube sile oličene u pruskom militarizmu, zahvaljujući hrabrosti savezničkih naroda, ali posebno zahvaljujući zadivljujućoj energiji Sjedinjenih Američkih Država. One su od prvog dana intervencije, ogromnom moralnom i materijalnom snagom, postale odlučujući faktor u ostvarivanju najvišeg ideala ljudskog društva- posvećenosti pravu na život, za male kao i za velike.
Istorija moje zemlje i njene slobode-neodvojivog uslova tokom vjekova- nije drugo do neprekinut lanac krvavih borbi za ostvarenje toga ideala.
Ponosan sam na svoju zemlju, jer je Crna Gora, kao i vaša slavna nacija, ušla u borbu bez postavljanja uslova u svoju korist, bez sebičnih, skrivenih kalkulacija, već isključivo da bi sarađivala, koliko joj je to bilo mogućno, u pobjedi prava i pravde nad grubom silom i svim što se radi po svom zakonu.
Svjesna žrtva sopstvenog velikodušnog i spontanog djela, Crna Gora je imala nesumnjivo pravo na potpunu obnovu na istim osnovama kao Belgija i Srbija-pravo koje ste kao pripadajuće joj priznali lično Vi, gospodine Predsjedniče, u ime Sjedinjenih Američkih Država, kao i sve vlade drugih velikih savezničkih sila.
Dalje, teške borbe i patnje koje je, sama, Crna Gora podnijela u prošlosti, ratovanje i žrtve pretrpljeni zajedno u ovim danima, trebalo je, valjda, da budu dovoljni da joj se obezbijedi, od strane Saveznika, izvjesna nagrada moralne i političke prirode. Avaj! Ništa nije uslijedilo; naprotiv, neki Saveznici nijesu oklijevali čak da dovedu u pitanje samo postojanje jedne suverene i nezavisne države.
Crna Gora je danas žrtva najgore opresije. Srpska okupaciona vojska sastavljena, organizovana i opremljena od strane Saveznika, i djejstvujući pod komandom francuskog generala, glavnokomandujućeg Bliskoistočnih snaga, izvršila je invaziju na moju zemlju i to u vrijeme kad na crnogorskom tlu nije bilo nijednog jedinom neprijateljskog vojnika. Odmah po dolasku ovi uljezi su objavili aneksiju Crne Gore Srbiji-državi saveznici.
Tokom tog vremena, moja vlada i ja smo ne samo sprječavani da u vrijeme rata formiramo borbenu jedinicu crnogorskih izbjeglica i iseljenika iz Amerike, već nam je, u trenutku povlačenja neprijateljskih jedinica iz Crne Gore, bilo zabranjeno da napustimo zemlju egzila pod prijetnjom trenutnog prekida diplomatskih odnosa od strane francuske vlade ako bismo pokušali da se vratimo u Crnu Goru.
Na taj način zvanična Crna Gora je praktično držana u zarobljeništvu, dok je komanda savezničkih armija na Bliskom istoku povlađivala invaziji Srbiji i povratku u zemlju jednog malog broja otpadnika Crne Gore na platnom spisku srbijanske vlade tako da su, iskoristivši zbrku u kojoj se zemlja našla, Srbi mogli lakše nastaviti sa uništavanjem naših državnih institucija i gušenjem nezavisnosti Crne Gore.
Gospodine Predsjedniče,
Čim crnogorska država bude obnovljena i ja se vratim u svoju zemlju, sazvaću Parlament u skladu sa ustavnim odredbama i zakonima crnogorske države, Taj Ustav, koji je po duhu liberalniji od ustava Kraljevine Srbije, garancija je da će naš parlament, biti istinski tumač volje naroda Crne Gore.
Ja Vam svečano izjavljujem, gospodine Predsjedniče, da ću prihvatiti bezrezervno bilo koju i svaku odluku takvog, legalno sazvanog Parlamenta, čak i ako takva odluka ne bude povoljna za mene kao suverena.
Potaknut jedino interesima crnogorskog naroda, čija se prava sada zanemaruju, preduzimam ovaj korak da apelujem na Vas, gospodine Predsjedniče, sa molbom da ovo shvatite kao zvanični poziv sa moje strane Predsjedniku Republike Sjedinjenih država. Ako se među velikim saveznicima nađe ijedan koji bi bacio sjenku sumnje na iskrenost mojeg obećanja, izjavljujem unaprijed da ću se povinovati svakoj odluci koju Vi, gospodine Predsjedniče, budete smatrali prikladnom da se obezbijedi zakonitost i iskrenost konsultovanja crnogorskog naroda kao i izvršenje odluka zakonski sazvanog Parlamenta.
Molim Vašu Ekselenciju, dragog i velikog prijatelja, da mi vjeruje.
Vaš vrlo odani prijatelj
Nikola".
(O tome vidjeti: Vitni Voren, »Crna Gora - Zločin Mirovne konferencije«, treće izdanje, Podgorica, 2000 – priredio dr Branislav Marović, str. 39-42). Prvi put pomenuta Vorenova knjiga objavljena je u Njujorku 1922. godine na engleskom, a drugi put 1923. godine u Bolonji na italijanskom jeziku. Napomene radi, Vitni Voren (1864-1943), je kao američki intelektualac, arhitekta i publicista, bio prijatelj Crne Gore.
Komisija: Predsjednik crnogorske izbjegličke Vlade Jovan Simonov Plamenac je 9. aprila 1919. godine, u ime svog ministarskog savjeta, podnio memorandum pukovniku Edvardu Hausu, članu američke komisije i glavnom savjetniku Predsjednika SAD Vudroa Vilsona za pitanja spoljne politike. U tome dokumentu crnogorski premijer Jovan S. Plamenac iznosi crnogorske zahtjeve političkog, privrednog i finansijskog karaktera u cilju postizanja rehabilitacije, emancipacije i restauracije Crne Gore. Plamenac u tome Memorandumu, poslatom Hausu, zahtijeva da crnogorska Vlada zadrži pravo da, kako je naveo, »zbog ubistava i razaranja koje vrše srbijanske trupe u Crnoj Gori, praktikujući pritom vandalske metode«, relevantnim i meritornim međunarodnim subjektima podnese zahtjeve za reparacije Crnoj Gori, odnosno, za naknadu štete učinjene pojedincima i zajednici, odnosno, Crnoj Gori kao cjelini. Radilo se, u stvari, o crnogorskim zahtjevima za reparacije zbog zločiničakih postupanja srpske okupatorske vojske u Crnoj Gori.
Zločini srpske vojske: U izjavi koju su u Rima 7. juna 1920. godine dali Milisav Nikolić i Radojica Nikčević, o zvjerstvima koja su počinjena od strane režima u Crnoj Gori, navodi se da je srpska vojska »popalila kuće u Ozriniće Milisava Nikolića, popa Ljuba Nikolića, kaluđera Janjuševića (Nikodima-prim.N.A), kapetana Ćetkovića (Boška Ćetkovića-prim.N.A), u Župu kuće Bojovića (Dragiše, Antonija, Milutina, Mila i drugih-prim. N.A.) u Morakovo kuće Marojevića (Vaska i ostalih-Prim.N.A) i drugih ustanika. Zapalili su tada kuću brigadira Đura Jovovića, Iva Kustudića, Mijata Nikčevića, Mijalila, Sima i još drugih Nikčevića i tada su opalili kuće Nikolića u Broćanac kuće Radovića u Banjane, kuće Damjanovića, u Rudine kuće Delibašića, Mrvaljevića u Trepča, kuće Bojanića i Todorovića u Dugu, kuće Stojanovića, kuće Bojanića i Đikanovića u Gradačku poljanu, u Pivu Adžića i Kecojevića, u Uskoke Kršikapa (Rada i Toma-prim.N.A.), u Rovce Bulatovića i Vlahovića. U Rovcima ima na stotine popaljenih kuća. U Pipere Vučinića (generala Milutina Mijailova i bliskih srodnika i rođaka njegovih-prim.N.A), i Vukovića, u Martiniće i dr.«.
U pomenutoj izjavi, M. Nikolić i R. Nikčević, naglašavaju kako su 6. avgusta 1919. godine srpske vlasti uhvatili ranjenje ustanike: pravnike Antonija Bojovića i Miletu Andrijevića, vodnika Blaža Bojovića, gimnazijalca Tomaša Markovića, te Jakše Mašnića i Jagoša Simonovića. » i tako ranjenim kidali komad po komad mesa, vadili živima oči, kidali noseve, uši, jezik i potom ih zaklali nožem ispod grla«. (Viđi više: Dr Šerbo Rastoder, »Skrivana strana istorije....«, Bar, 1997, Tom III, str. 1551, 1553).
U knjizi » Nekoliko stranica iz krvavog albuma Karađorđevića« (Rim, 1921) navodi se i ovo:»25 februara 1920. godine srbijanski vojnici natjerali su oca komandira Andrije Dragutinovća, starca od 90 godina, prijeteći mu smrću, da svojom rukom zapali svoju kuću«. (Pomenuta knjiga, str. 31). Isti izvor naglašava i ovo: »U februaru 1920. godine srbijanski vojnici potjerali su tri sata bosa i gola (obučena samo u bijelim gaćama) po snijegu Đoka L. Popovića, stara 65 godina iz Cuca (oblast cetinjska) u zatvor gdje je ostao 15 dana samo zato što je noću otvorio vrata od svoje kuće« (Isto). Đoko Lazarev Popović iz Cuca je poznati crnogorski junak koji je u čuvenoj bici na Vučjem Dolu, koja je još jednom proslavila crnogorsko oružje, u kojoj je crnogorska vojska odnijela pobjedu nad elitnim turskim jedinicama pod komandom Muktar paše, posjekao turskog generala Selim pašu. Srpske okupacione snage predvođene majorom Blažom Đukanovićem početkom avgusta 1919. godine su u Ćeklićima kod Cetinja izvršile pljačku i paljevinu kuće generala Dr Anta Gvozdenovića, crnogorskog izvanrednog poslanika i opunomoćenog ministara u Vašingtonu (SAD). Tada su okupacione trupe u Ćeklićima opljačkale i popalile kuće braće Gaja i Boža Vickovića, te zapalili i srušili kuću Đura Gvozdenovića.
Svjedočenja: Prema svjedočenju crnogorskog potporučnika Maša Nikovića iz Formija 10. juna 1919. godine, srpske okupacione trupe su zapalile dvije kuće crnogorskog komandira i jednog od ustaničkih vođa Marka Vučerakovića iz sela Krnjica (Crmnica), uništili i opljačkali njegovu imovinu. U odbrani svoje domovine i svojih kuća tada je poginuo brat komandira Marka Vučerakovića - Blažo Vučeraković. Ubice četiri dana nijesu dale da se sahrani Blažo Vučeraković. Tek peti dan su dozvolili da se sahrani, ali ne na groblju ispred crkve, nego na mjestu gdje je ubijen.
Ovom prilikom donosimo izvještaj o hapšenju porodice komandira (majora) Sava Filipova Čelebića, poznatog crnogorskog junaka, u to vrijeme komandira (majora) crnogorske vojske i jednog od organizatora Bižićnmog ustanka crnogorskog naroda 21. decembra 1918. godine. Naime, Sresko Načelstvo Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, P. br. 631. od 6. XII 1919. godine, Rijeka dostavlja Okružnom Načelstvu Cetinje sljedeći dopis: »Uz sprovod žandarma, upućuje se famIlija odmetnutog kapetana Sava Čelebića iz Štitara i to: Maćeha mu Marija; žena Milica sa djecom: Milovanom, Vladimirom, Dragicom i Zorkom. Sjutra će se sprovoditi famIlija Nikole Gavrilova Vujović, iz nekog mjesta, koji je bio oDrežen da se sprovede kao taoc, ali prije no da je uhvaćen, odbjegao u šumu. U toku današnjeg dana, prilikom hvaćanja i sprovođenja nije se ništa desilo, što se bi imalo javiti«, kaže se u tom službenom aktu kojeg je potpiao Načel. sreza I. Popović. (Viđi: Dr Šerbo Rastoder, »Skrivana strana istorije«, Bar, 1997, Tom II, str. 1030.)
U izjavi crnogorskog potporučnika Krsta Vukovića iz Bjelica o zločina srpskih okupacionih vlasti nad narodom sa područja Cetinja navodi se da su srpske vlasti po naređenju pukovnika Stojana Popovića popalile 5 (pet) stotina crnogorskih domova, među kojima i kuću komandira Sava Ćelebića. Tu izjavu Krsto Vuković je dao iz Formija, iz Italije, 10. juna 1920. godine. (Viđi: Dr Šerbo Rastoder., c. d. Tom III, Dok. br. 1288 str. 1572.)U službenom izvještaju o situaciji u Crnoj Gori ustaničkih vođa komandira Pera Vukovića i kapetana Boža Bećira od 15. marta 1920. godine, upućenom komandiru Marku Vučerakoviću (Medua), navodi se i to da je srpska okupaciona vojska u Štitarima (Lješanska nahija): »zapalila kuću komandira Sava Čelebića, selo opljačkali a dali seljanima rok da do 15. tek. mjeseca imaju pronaći kom. Čelebića inače će ponovo vojska doći na teren seljana. Poslije paljevine kuća Čelebića u Štitarima vojska je priješla na Bokovo i onamo odsjela na teret seljana zahtijevajući da se kapetan Todor Borozan pronađe radi predaje«. (Dr Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Dokumenta, Tom III, str. 1418.) Kuću crnogorskog komandira Sava Čelebića u Štitarima zapalila su okupacione srpske vojne formacije i bjelaši.
Šta je napisao Leković: Jedan od vođa crnogorskog ustanka za pravo, čast i slobodu Crne Gore 21¸. decembra 1918. godine kapetan crnogorske kraljevske vojske Milo L. Leković iz crmničkog sela Godinje dostavio je, iz Gaete (Italija) 27. maja 1920. godine, predsjedniku crnogorske Vlade u izgranstvu Jovanu S. Plamencu spisak Crnogoraca koje su srpske okupacione vlasti i njeni janjičari opsadirali u kući Rista Perova Lekovića u selu Godinje.
U tom dokumentu Milo L. Leković piše ovo: » Čast mi je, a na osnovu vaše usmene naredbe podnijeti Vam sljedeći spisak oficira, činovnika i nižih činova, koji su 20. XII 1918. godine bili sa Vama opsadirani u kući Rista Perova Lekovića u Godinje od strane Srbijanaca i domaćih izroda; a koji se nalaze u Italiji i to: 1) Komnadir Petar M. Lekić iz Seoca, 2) Komandir Petar V. Lekić iz Seoca, 3) Kapetan Milo Markov Lekić iz Seoca, 4) Kapetan Milo L. Leković iz Godinja, 5) kapetan Milo S. Leković iz Godinja, 6) p. poručnik Milo P. Leković iz Godinja, 7) pis. kap. Lazo M. Leković iz Godinja, 8) p. poručnik Niko P. Leković iz Godinja, 9) baštovan Luka S. Leković iz Godinja, 10) gim. Petar M. Leković iz Godinja, 11) vod. Đuro J. Leković iz Godinja, 12) vod. Đuro N. Leković iz Godinja, 13) desečar Andrija P. Leković iz Godinja, 14) desečar Petar S. Leković iz Godinja, 15) maloljetni Veliša A. Leković iz Godinja, 16) Kom. Milo Petranović iz Boljevića, 17) Kap. Filip ŽIvanović iz Boljevića, 18) stud. Svetozar Plamenac iz Boljevića, 19) p. poručnik Petar VuLeković iz Boljevića, 20) p. poručnik Stevo Petranović iz Boljevića, 21) vodn. Ivo S. VuLeković iz Boljevića, 22) poštar Marko Kusovac, 23) p. poruč. Rade Kapisoda, 24) p. por. Pero Ivanović, 25) p. por. Savo Šoć, 26) des. Vaso Ivanović, 27) des. Dušan Jovetić«, navodi kapetan Milo L. Leković (Dr Šerbo Rastoder, SkrIvana strana istorije, Tom III, Bar, 1997, str. 1501-1502.). (Nastavak sjutra)
