Pri pozicioniranju kulturnog identiteta tla na kulturnoj mapi širih prostora i pri determinaciji kulturnih tekovina nastalih tokom ranog i razvijenog srednjeg vijeka, pa nažalost i kasnije, najviši su dometi prepoznavanja spoljnjih uticaja, odnosno importovanih iskustava, po pravilu samo lapidarno iskazanih opštim geografskim odrednicama. U tom smislu, fraza „između istoka i zapada“, koja se najčešće koristi, sasvim je neumjesna i važi onoliko koliko i za bilo koji geografski ili kulturni prostor. Svaki je prostor između nekog istoka i nekog zapada. Stoga ćemo ponoviti da je u ranom i visokom srednjem vijeku kulturni prostor Crne Gore, na osnovu prebogate kulturne baštine iz tog perioda, u cijelosti bio sastavni dio latinske kulturne sfere, baš onako kako to proishodi iz stratifikacije koju je naveo Kovačević. Kao takav pripadao je najistočnijem dometu zapadnog kulturnog svijeta.
Irelevantni pridjevi
Tek tokom poznog srednjeg vijeka, počev od kraja XII ili početkom XIII stoljeća, ono što uobičajeno nazivamo istočnim kulturnim tekovinama, sada već u formi tek nastajajuće tzv. narodne kulture, dolaziće i to ne sa istoka, već sa sjevera sa političkom ekspanzijom susjedne slovenske države. I dok još uvijek naša naučna misao navedene kulturne tekovine ranog i visokog srednjeg vijeka (baština preddukljanskog i dukljanskog perioda), doživljava kao „arheološku tabula rasa-u“, naši susjedi, kulturne slojeve navedenih epoha već odavno prepoznaju kao etničke kulturne tekovine srpskog ili hrvatskog etnikuma, bez obzira što takva viđenja nemaju naučnog utemeljenja, već suprotno, nauci samo štete. Kao „kategorije prema vrijednosti“, onakve kakve ih recentna naučna misao upotrebljava, pridjevi „srpski“ i „hrvatski“, u pogledu sagledavanja ključnih istorijskih procesa koji su participirali na formiranju kulturnog identiteta ovdašnjih pa i širih južnoslovenskih prostora su sasvim irelevantni, što ipak nije slučaj sa pridjevom „slovenski“. Najvjerovatnije da će tek nekim budućim generacijama sa manje nacionalne pristrasnosti pripasti udio da rješavaju enigmu koju nam je ostavio Porfirogenit po pitanju izvornog značenja etnonima Srbi i Hrvati u vrijeme nastanka njegovog djela „De administrando imperio“.
Duboki tragovi
Ako u obzir uzmemo činjenicu da su navedeni primjeri viđenja naše istorijske stvarnosti, djela istaknutih nedomicilnih istraživača nastala u periodu kada Crna Gora nije imala svrsishodno oformljene stručne i naučne institucije, onda je sasvim jasno da je to moralo ostaviti duboke tragove u našoj naučnoj misli. Stoga se danas nameće neizbježno pitanje: da li su i dalje aktuelni predmetni naučni trendovi, te kako istorijsku stvarnost ovih prostora vidi aktuelna crnogorska akademska elita, danas kada je sve u našim rukama? Na ovo, kako se pokazuje veoma složeno pitanje, možda postoje konture valjanog odgovora, ako uzmemo u obzir neke od projekata koji su realizovani ili se još uvijek realizuju tokom proteklih deset godina.
U tom smislu, uzećemo u razmatranje tri ključna projekta:
- projekat pod nazivom „Revalorizacija kulturne baštine Crne Gore“ koji je kao autorski projekat pokrenulo Ministarstvo kulture Crne Gore,
- projekat arheoloških istraživanja pod nazivom „Putevima kontinuiteta“ u realizaciji Narodnog muzeja Crne Gore, kao i
- reprintovana i dopunjena „Istorija Crne Gore“ u izdanju Istorijskog instituta Crne Gore.
Nespremnost
Projekat „Valorizacija kulturne baštine“, nominovan od strane Ministarstva kulture kao autorski, samo potvrđuje ono što je već navedeno. Sam naziv projekta je u stručnom smislu veoma obavezujući. On podrazumijeva sprovođenje odgovarajućih postupaka i metoda istraživanja, od kojih je na prvom mjestu onaj koji J. Kovačević predlaže, a to je „kategorizacija prema vrijednosti“. Ministarstvo kulture, vjerovatno, uvidjevši da postojeće institucije nijesu dorasle realizaciji, ovaj veoma složeni zadatak povjerilo je jednom autoru. Umjesto neophodne revalorizacije, nažalost, odrađen je radni proces koji bi se prije mogao okvalifikovati kao revizija ili popis jednog dijela kulturne baštine. Naše stručne institucije, kako je ispravno ocijenjeno, zaista nijesu spremne da realizuju ovako složen zadatak, a Ministarstvo kulture još manje. Stoga je sredstva i energiju koji su uloženi u ovaj projekat, trebalo usmjeriti ka odgovarajućim institucijama ne bi li se kvalitativno uzdigle do potrebnog nivoa za realizaciju ovog složenog i prijeko potrebnog zadatka.
Puka fraza
Sljedeći projekat, pod nazivom „Putevima kontinuiteta“, čija realizacija je još uvijek u toku, mogao bi donijeti nova rješenja za sve dosada iskazane dileme i pogrešna tumačenja, ne samo po pitanju kulturnog kontinuiteta, već i drugačijeg sagledavanja kulturne stratigrafije našeg prostora. No, na osnovu neadekvatnog obrazloženja projekta, kao i izbora arheoloških lokaliteta na kojima se realizuju arheološka istraživanja, moglo bi se zaključiti da je radni naziv projekta shvaćen dosta široko. Sintagma „kulturni kontinuitet“ kojom je, kako smo vidjeli, bio zaokupljen i Bošković, umjesto da bude stručno obavezujući radni naziv, shvaćena je, nažalost, kao puka fraza. Ipak, u nizu odabranih lokaliteta na kojima će se u okviru ovog projekta obavljati arheološka iskopavanja, nalaze se i naseobinske aglomeracije zaleđa: Gradina u Martinićima, Đuteza iznad Dinoše, Oblun i Svač u kojima je život zamro još tokom srednjega vijeka.
Lokaliteti na kojima se čita kontinuitet života
Lokaliteti Gradina u Martinićima, Đuteza iznad Dinoše, Oblun nad Gornjim blatom i Svač kod Ulcinja, su za arheološka istraživanja i iščitavanje kulturnih slojeva pravi biseri jer su ostali nedirnuti. Svi su u istim istorijskim okolnostima nastali na razmeđu kasne antike i ranoga srednjega vijeka na prostorima praistorijskih ili antičkih jezgara na kojima je u vremenu Velikih seoba život intenziviran ili započet iznova. Stoga se mogu proučavati i posredstvom komparativnih analiza što predstavlja još jednu značajno olakšavajuću okolnost
Ovi lokaliteti (Gradina u Martinićima, Đuteza iznad Dinoše, Oblun i Svač, prim.pr) su za arheološka istraživanja i iščitavanje kulturnih slojeva pravi biseri jer su ostali nedirnuti. Još jedna povoljnost za njihovo proučavanje je činjenica što sa primorskim gradovima Kotorom i Barom imaju srodnu poleogenezu. Svi su u istim istorijskim okolnostima nastali na razmeđu kasne antike i ranoga srednjega vijeka na prostorima praistorijskih ili antičkih jezgara na kojima je u vremenu Velikih seoba život intenziviran ili započet iznova. Stoga se mogu proučavati i posredstvom komparativnih analiza što predstavlja još jednu značajno olakšavajuću okolnost.
Spremnost?
U vezi s tim treba napomenuti da je Đurđe Bošković svoje viđenje kulturne stratigrafije zasnivao isključivo na rezultatima koje je dobio proučavanjem primorskih gradova. Međutim, moramo upozoriti da su navedene naseobinske aglomeracije, već na osnovu rezultata stečenih analizom ostataka arhitekture koja je uočljiva i bez arheoloških intervencija, prvorazredni arheološki lokaliteti na kojima se može iščitati kontinuitet života na razmeđu epoha. Ostaje nam, dakle, da sa velikom nadom sačekamo završetak navedenog projekta koji će, između ostalog, pokazati da li je naš stručni kadar na arheološkim iskopavanjima u neposrednom dodiru sa materijalnim ostacima naše prošlosti, spreman za njihovu valorizaciju u skladu sa metodama savremene nauke. I dalje, da li je spreman da uz pomoć postojeće sveobuhvatnije baze podataka reinterpretira našu kulturnu istoriju koja bi nadrasla dosadašnje naučno neodržive akademske spekulacije.
Svrha
O nasušnoj potrebi novog pristupa i tumačenja na savremenim naučnim osnovama, govore svi egzistencijalni razlozi našeg kulturnog identiteta. S druge, naučne strane, ukoliko nijesmo u mogućnosti da se na nov, naučno prihvatljiv način suočimo sa sopstvenom kulturnom baštinom, onda se postavlja principijelno pitanje – da li uopšte treba dalje sprovoditi arheološka iskopavanja? Ukoliko je odgovor pozitivan, zapitajmo se: u koju svrhu? Uzevši sve u obzir, kada je po srijedi srednji vijek, mišljenja smo da sa daljim arheološkim iskopavanjima nužno treba stati, jer zahvaljujući geomorfološkoj strukturi tla (saprani kraški prostor), na kojem je situiran najveći broj najznačajnijih spomenika kulture, djela arhitekture su u najvećem broju vidljiva i bez arheološkog djelovanja. Tek kada se kompletiraju istraživački podaci sa ovih spomenika (a to su čitavi gradovi), onda se može pristupiti arheološkim iskopavanjima kao dopunskim istraživanjima, uz prisustvo specijalizovanog kadra svih profila i primjenu najsavremenijih arheoloških metoda. Na taj način bi se dobili novi i potpuniji podaci o crnogorskoj istorijskoj i kulturnoj realnosti, koji bi poslužili ne samo recentnoj akademskoj eliti, već i stvaralačkom naučnoistraživačkom radu u cilju stvaranja novih znanja o kontinuitetu i bogatstvu vlastite istorijske baštine.
Reprint-izdanje
U vezi trećeg projekta, sa nivoa interesovanja ovog rada, nije potrebno ulaziti u dublju analizu reprintovanog i dopunjenog izdanja Istorije Crne Gore. Nije, čak, potrebno ni neko veliko znanje da se uoči činjenica kako je u ovom djelu kulturna stratigrafija crnogorskih prostora prepoznata kao kod Đurđa Boškovića. Dovoljno je pogledati Registar pojmova i lako uočiti u kojem vremenu se pojavljuju atributi srpski i crnogorski. Primijetićemo da se crnogorski narod bez ikakvih „korijena“, takoreći ni iz čega pojavljuje na istorijskoj sceni pred kraj XV stoljeća. Uvidom u tekstove navedene knjige, saznajemo da je crnogorski narod formiran iz paleosrpskog-srpskog etnikuma u određenim istorijskim procesima. Zbog ovakvog pristupa, prema kojem se crnogorski narod na volšeban način pojavljuje na istorijskoj sceni početkom novoga vijeka, njegovo potomstvo (recentni istoimeni nacion, kako to posredno kaže sam Đ. Bošković), on zapravo i nema vlastitu kulturnu baštinu stariju od XV stoljeća. To je bio razlog zbog kojeg je Istorija Crne Gore još 80-ih godina prošlog vijeka stavljena pod lupu kritike jednog dijela crnogorske akademske elite.
Izostanak kritike
Reprint izvornog izdanja od strane jedne specijalizovane crnogorske institucije, možda je opravdan sa stanovišta obilja podataka koji se u njoj pojavljuju, ali samo uz odgovarajuću naznaku zbog čega se jedno ovakvo djelo ponovo objavljuje. No, činjenice su neumoljive. Ovo izdanje Istorijskog instituta Crne Gore, još jednom pokazuje da još uvijek nijesmo prerasli vrijeme u kojem je formirano Boškovićevo mišljenje o kulturnoj stratigrafiji crnogorskih prostora, pa i interpretacije koja je na njoj sačinjena. Što više, obzirom na izostanak kritika povodom objavljivanja ovog reprint izdanja, postoji opravdana bojazan da ne postoji spremnost (naučna, intelektualna, institucionalna) za sveobuhvatnu valorizaciju crnogorske kulturne baštine.
Usredsređenost
Planovi i programi naših naučnih, stručnih i kulturnih institucija koje se bave proučavanjem istorije, ilustrativan su pokazatelj, prema kojoj istorijskoj materiji iskazujemo najviše interesovanja. To su, van svake sumnje, teme iz naše blistave političke istorije novoga vijeka. Međutim, uzmemo li u obzir istorigrafske težnje naših susjeda da, već pomenutim principima, akceptuju kulturno nasljeđe naših prostora, moramo se zapitati: zar ta naša usredsređenost na samo jedan segment naše, sadržajima i trajanjem, znatno bogatije istorije i uloženi trud crnogorskih institucija u njegovo proučavanje, nije zapravo investicija u „vremensko-prostorni istorijski rezervat“ za sagledavanje istorije crnogorskog naroda, kako to stoji u Boškovićevoj kulturnoj stratigrafiji, ili kao u pomenutoj Istoriji Crne Gore?!
Hoćemo li zatvarati oči pred istorijskom realnošću
Neophodno je, kazano jezikom struke, istoriju Crne Gore „arheologizirati“. Kada je po srijedi rani i razvijeni srednji vijek, arheologija se mora približiti istoriografiji u samom procesu sagledavanja kako izvora, tako i indikatora novih hipoteza. U suprotnom će biti nemoguće realizovati ono što je, pored ostalog, fundamentalni zadatak naše arheologije - provjera vjerodostojnosti pisanih izvora
Poznato je da ne postoji „nevino sagledavanje istorijske realnosti“, jer svaki ugao njenog sagledavanja ima svoje kako ontološke, tako i ideološke pretpostavke i zaključke. Stoga je neophodno, iskazano jezikom struke, istoriju Crne Gore „arheologizirati“. Kada je po srijedi rani i razvijeni srednji vijek, arheologija se mora približiti istoriografiji u samom procesu sagledavanja kako izvora, tako i indikatora novih hipoteza. U suprotnom će biti nemoguće realizovati ono što je, pored ostalog, fundamentalni zadatak naše arheologije - provjera vjerodostojnosti pisanih izvora na kojima se oslanja sama istoriografska heuristika. Doduše, imamo samo dva, koji su izuzetno vrijedni jer nam daju podatke o globalnim istorijskim procesima u navedenom vremenskom razdoblju, a koji su, što je veoma važno, arheološki „uhvatljivi“. No, bez obzira na njihovu „uhvatljivost“, izmedu mnoštva istraživačkih projekata koji se svake godine planiraju, ni jedan od njih nije inspirisan navedenim pisanim izvorima.
Interpretacija?
Doprinos arheologije cjelokupnoj crnogorskoj istoriografiji je poražavajući. Tačnije, ako zanemarimo konkretna arheološka iskopavanja i primjenu odgovarajućih metoda i usredsredimo se na završnicu istraživanja, tj. na interpretaciju dobijenih rezultata, dolazimo do uznemiravajuće slike naše arheološke stvarnosti. Dok se arheološka iskopavanja dešavaju na našim prostorima u kontinuitetu, rezultati i interpretacija pronađenog arheološkog materijala po pravilu su sasvim izostajali. Uzmimo samo slučaj našeg najvećeg arheološkog lokaliteta - antički grad Docleu, koji se pominje kao „najuspješniji“. Ono što je pronašao prije 110 godina arheolog P. Stikoti, interpretirao je i publikovao 1905. i time nam ostavio sliku antičkog grada u cjelini i pojedinostima. Međutim, mnogobrojna arheološka istraživanja koja su obavljena nakon Stikotija na istom lokalitetu, a bilo ih je dosta, nijesu završavana naučnim interpretacijama kao obaveznim završnicama arheoloških istraživanja. Iz toga proizilazi pitanje opravdanosti sprovođenja arheoloških iskopavanja na lokalitetima u čijoj stratigrafiji su prepoznatljivi kulturni slojevi antičkog svijeta i srednjega vijeka.
Duboki korijeni
Kada je po srijedi praistorija, tu je arheologija zaista samosvojna i neprikosnovena i upućena isključivo na arheološku građu, pa se nećemo njome podrobnije baviti. Međutim, kada je po srijedi izučavanje perioda antike i srednjeg vijeka, arheologija je pomoćna istorijska disciplina od koje se očekuje da zajedno sa ostalim srodnim disciplinama (svaka shodno svojim metodama) pruži svoju sliku istorijske zbilje našeg srednjeg vijeka. To je jedini, metodološki ispravan put kojim se može dospjeti do objektivnog viđenja ovog vremenskog razdoblja u kojem, van svake sumnje, crnogorski narod ima duboke korijene.
„Restl“
Ukoliko se strateški kurs razvoja recentnog crnogorskog kulturnog identiteta bude i dalje oslanjao na simbolički iskazanoj frazi: „povratak Crne Gore Cetinju“, onda ćemo nastaviti da slijedimo Boškovićev stav o nastanku i kulturnoj tradiciji crnogorskog naroda. Ako, uz to, uzmemo u obzir i činjenicu da naučna misao, iako živimo u XXI stoljeću, još uvijek povlađuje ideološkom principu izjednačavanja religije i nacije na istojezičnom južnoslovenskom prostoru, te da su svi nacionalni identiteti u Crnoj Gori prispjeli kao import, onda Boškovićevo mišljenje možemo dodatno precizirati, da je crnogorski narod nastao zapravo kao „restl“ koji se vjerovatno zbog svog snažnijeg osjećanja „pripadnosti državi“ nije mogao ukomponovati u navedenu, na partikularnim interesima zasnovanu, južnoslovensku nacionalno-buditeljske koncepciju. Čak i veliki dio tog „restla“, ako uzmemo u obzir bezmalo posljednje tri decenije, ima pomućenu svijest o nacionalnoj pripadnosti koja se može mijenjati, kako se pokazalo, shodno vlastitim emocijama, interesima ili aktuelnim političkim gibanjima.
Sparta ili Atina?
Ostaje nam, dakle, otvoreno pitanje: da li ćemo u vremenu kada se politički, administrativno, pa i kulturno integrišemo sa političkom formacijom u čije smo kulturne temelje davno ugrađeni, bez obzira na naknadna istorijska zbivanja koja su nas od nje u nekim vremenima udaljavala, pred tom istorijskom realnošću zatvoriti oči ili pak je tretirati dostojno naučnim normama svijeta kojem strijemimo. U slučaju neprihvatanja, ostaje nam da u izgradnji recentnog kulturnog identiteta tražimo inspiraciju na kulturno oskudnom, prostorno i vremenski limitiranom samo jednom segmentu, naše inače znatno duže i kulturno bogatije istorije. Simbolički rečeno, Sparta ili Atina, pitanje je koje se nameće domaćoj političkoj i akademskoj eliti. Dostojno njihovim vrijednostima, evropska civilizacija je prvu smjestila u muzejske vitrine, a na temeljima druge izgrađivala vlastiti kulturni identitet. Naša „Sparta“ je svoju kulminaciju doživjela sa teritorijalnom rekonkvistom u Veljem ratu i time iscrpila vlastiti pokretački duh. Zato je dostojno istorijskoj ulozi treba pohraniti u institucije pamćenja. Njenim, neprestanim recikliranjem, što je dominantan trend ako uzmemo u obzir pregled kulturnih, stručnih i naučnih događanja tokom posljednjih deset godina, sasvim sigurno ne možemo stvoriti novu integrativnu energiju. Naprotiv, danas u našoj društvenoj zbilji izmijenjenih vrijednosti, ovakvo postupanje ima dezintegrativno dejstvo.
Dobar primjer
Stoga, prepoznavanjem dubokih korijena sopstvenog istorijskog trajanja, ostvarujemo svijest o najvažnijim identitetskim pitanjima, o jedinstvenoj kulturnoj baštini koja pripada svima nama, bez obzira na religijsku pripadnost. To je zapravo ono na čemu se temelji „narodni identitet“. Ono, čime smo najkompleksnije utemeljeni u našu zajedničku istorijsku realnost koja nas je sve podjednako profilisala prije svega zajedničkim jezikom i kulturom življenja, koja je data geomorfološkom strukturom i tradicijom tla. Sintagma „narodni identitet“ je takođe vrijednosno neutralna u pogledu njenog prožimanja sa drugim subidentitetima, poput religijskog, regionalnog i sl. U tom smislu, dobar primjer ovome nalazimo kod naših susjeda Albanaca sa kojima imamo i veliki dio zajedničke istorije.
(Kraj)
Fotografije: Slobodan Čukić
