U Crnoj Gori još uvijek ne postoje profilisane institucije koje bi mogle da adekvatno odgovore potrebama savremene naučne misli, kao ni kadar dostojan ozbiljnosti tog zadatka. Jedna od značajnijih stranputica savremenog istraživačkog rada je što se za potrebe formiranja predstave o vlastitom istorijskom biću, viđenje istorijske realnosti redukuje na rezultate istraživanja koji su višekratno degradirani svojevrsnim vrjednovanjem na osnovu aktuelnih potreba i interesa političkih elita i njihovih doživljaja nacionalnih identiteta. Nekada je ovakav pristup nalazio opravdanja jer je primarno služio kao sredstvo jačanja nacionalne svijesti novonastalih nacija. Danas, iako prevaziđen, on se i dalje praktikuje i na njemu se produkuje gotovo cjelokupna nacionalna istoriografija recentnih južnoslovenskih nacija.
Nasljeđe
Uprkos ovakvom trendu, danas znamo da je istoriju nemoguće izmišljati. Takođe je nemoguće zaobilaziti ono što se u prošlosti dešavalo ili prećutkivati ono što je u konfliktu sa njenim reliktima. Posredstvom tih relikata, koje uobičajeno nazivamo „kulturno nasljeđe“, istorija nam se zapravo obraća, i to na neposredan način. Naše nasljeđe je, dakle, u permanentnom dijalogu sa nama, jer preko njega spoznajemo ne samo našu prošlost, već i razumijevamo današnji svijet. Naravno, ukoliko smo za takav dijalog spremni. Svi naši dometi u razumijevanju kulturne baštine, kao i propusti i nedostaci, te razlozi zbog čega su oni nastajali, zahvaljujući prirodi stvari koja proishodi iz permanentne promjene paradigme vremena, biće neprestano stavljani pod lupu naučne kritike i podvrgavani neprestanim reinterpretacijama. Drugim riječima, kulturna baština je jedini neprikosnoveni svjedok i mjera naše prošlosti i današnjice. A kako je, zapravo, mi danas doživljavamo?
Kongres iz 1966.
Naime, našoj naučnoj javnosti prvi put se ukazala mogućnost da, koliko je to moguće, tokom velike arheološke kampanje 50-ih i 60-ih godina prošlog stoljeća, tragove prošlosti prepozna na neposredan način, posredstvom arheoloških nalaza, te da se u konfrontaciji sa njima provjere podaci koje nam donose rijetki pisani izvori i tako formira objektivna predstava o istorijskoj realnosti. Na VII kongresu arheologa Jugoslavije, koji se održao 1966. godine u Herceg Novom, kroz više dragocjenih stručnih i naučnih radova, te saopštenja nastalih nakon navedene istraživačke kampanje, prvi put je opštoj, kao i naučnoj javnosti, posredstvom kulturne stratigrafije, saopšteno viđenje istorijske stvarnosti na prostoru Crne Gore. U domenu navedenog problema, od svih radova, iz pozicije koja nas zanima na ovom mjestu, posebnu pažnju privlače radovi Jovana Kovačevića, koji će kao značajni koautor participirati na pisanju istorije, kao i prof. Đurđa Boškovića. Bošković je, kao istaknuti istraživač arhitekture, imao tu privilegiju da prvi na arealu beživotnog grada Bara, ali i drugim značajnim arheološkim lokalitetima širom Crne Gore, otkrije i prouči kulturne slojeve naših naseobinskih aglomeracija.
Formulacija
Kovačević nakon do danas najvećeg arheološkog zamaha realizovanog na prostoru Crne Gore, u svom radu iznosi sopstveno viđenje problema, uz izuzetno značajnu konstataciju, koja zapravo predstavlja fundamentalni zaključak u navedenom radu: „Osnovni metodološki problem u radu na srednjovjekovnoj arheologiji u Crnoj Gori leži u kategorizaciji prema vrijednosti kao istorijskog izvora nama raspoloživog arheološkog materijala, te se prema tim kategorijama mogu naslutiti i mogućnosti za sagledavanje, razradu a možda i rješavanje određenih problema koje nam je istorijska nauka ostavila otvorena“.
Ova formulacija ima fundamentalni značaj jer je, kako ćemo nadalje vidjeti, i danas aktuelna, a na temelju spoznaje njenog sadržaja i značenja svakom ko se kani baviti istraživanjem crnogorske kulturne baštine srednjega vijeka i njenom valorizacijom, tj. njenim stavljanjem u funkciju svjedoka naše prošlosti, mora biti jasno da se u mnogome počinje ispočetka. Našoj naučnoj misli prepoznavanje „kategorija prema vrijednosti“ predstavlja zapravo gorući problem u sagledavanju kulturnog identiteta našeg tla, a time i problem situiranja recentnog kulturnog identiteta u kontekst južnoslovenskog kulturnog miljea.
Četiri grupe
Ništa manje zanimljive, iako u prvi mah zvuče zbunjujuće, su i njegove konstatacije koje se tiču vremena Velikih seoba, kao i izvjesnog vremena nakon njih. Naime, on iznosi informaciju o tome da: „Sa teritorije Crne Gore nije poznata ni jedna ranosrednjovjekovna nekropola bez obzira na uže hronološko determiniranje i etničko atribuiranje“...ili : “Skoro da i nema keramike, a pogotovo one koja bi se mogla datirati u prva dva veka slovenske kolonizacije.“
Uz to, dodaje da: “U Crnoj Gori nije arheološki fiksirano nijedno slovensko gradište iako Konstantin Porfirogenit navodi slovenske naseljene gradove u Duklji“.
Da ipak, kako kaže sam Kovačević, nije „Crna Gora za medijavelistiku arheološka tabula rasa“, u nastavku svog teksta on ukazuje na neke „kategorije raspoloživog arheološkog materijala“, i sumarno ih prezentira kroz četiri grupe:
„I. kategorija je urbanistički lik primorskih gradova“ ... zatim ih nabraja.
„II. kategorija bi bili spomenici crkvene arhitekture“... koje, bar one do tada poznate, takođe nabraja.
„Kao III. kategorija arheoloških izvora, dolazi preromanska plastika“... nakon čega određuje vremenski okvir njenog trajanja.
„IV. kategorija su latinski epigrafski spomenici“.
Zaključak
Nakon navedene prezentacije, zaključuje da „...svaka od ovih kategorija arheoloških izvora, kako pojedinačno tako i u cjelini, omogućuju nam da rešavamo određene istorijske probleme primenjujući čitavu skalu indirektnih metodoloških postupaka.“ Kovačević, dakle, primjećuje da nakon pomenute velike kampanje, nije uočen bilo kakav arheološki materijal slovenske provenijencije, uzevši u obzir kako pokretni materijal – keramika, ostaci odjeće, oružja i sl., tako i naseobine – gradišta slovenskog tipa. Ostale četiri „kategorije raspoloživog arheološkog materijala“, međutim, pominje bez etničke atribucije.
Proces koji nema veze sa „paleosrpskim življem“
Kovačevićev kolega, Đurđe Bošković, takođe učesnik u istoj arheološkoj kampanji, na istim iskustvima (arheološkom materijalu) konstatuje da se, uprkos mnogim naučnim problemima, na tlu Crne Gore može najbolje prići rješavanju krupnih naučnih problema „u okviru razmatranja razvojnog procesa materijalne i duhovne kulture na Balkanu“, te da oni „baš ovdje pružaju najpodobnije elemente za njihovo celovito sagledavanje. Navešćemo ovdje samo tri takva, bitna problema: Hronološki najstariji, problem razvitka ilirske kulture i njenog kasnijeg ugrađivanja u dalji tok razvitka kulture na tlu posebno jugozapadne teritorije Balkana; stvaranje začetaka i osnovnog razvitka najstarijih oblika srpske urbane kulture; i, najzad, razrješenje problema organske spone između razvojnog toka srpske srednjevekovne kulture u centralnim oblastima Balkana, i mediteranske kulture - spona koja je baš na tlu priobalnog pojasa Crne Gore našla svoje najsigurnije uporište. Poseban problem, problem izdvajanja i razvitka specifične kulture crnogorskog naroda može se, čini mi se, pre tretirati metodama istorijskih, socioloških i etnoloških istraživanja, - dok arheologija može samo delimično doprineti njegovom razrešavanju.“
Predznak
U svojim viđenjima, u odnosu na Kovačevića, Bošković je pošao znatno dalje. Naime, prepoznatoj arheološkoj baštini ranoga i visokoga srednjega vijeka koju Kovačević svrstava u četiri navedene kategorije i jasno je diferencira od slovenske arheološke građe koja po njemu u Crnoj Gori nije uočena, Bošković pripisuje etnički predznak „srpski“. Obzirom da je Boškovićevo atribuiranje istih kulturnih slojeva, kako se vidi, suštinski drugačije od Kovačevićevog, dozvolimo mogućnost da je do ovakve atribucije dospio posredstvom onih, po Kovačeviću, tzv. indirektnih metodoloških postupaka. Međutim, ako je zaista imao potrebu da koristi indirektne metodološke postupke u vrjednovanju postojeće prebogate kulturne baštine predmetnih prostora, onda je posredstvom njih, u najboljim slučajevima, mogao dospjeti samo do veoma „klimavih“ hipoteza. Između ostalog, to potvrđuje i Kovačevićeva konstatacija da u navedenoj kampanji nije pronađen bilo kakav slovenski arheološki materijal iz navedenog vremena, a što je utvrđeno neposrednim istraživačkim postupkom.
Neutemeljenost
Ova Kovačevićeva tvrdnja u vezi slovenske arheološke građe je i danas aktuelna, nakon svih dosadašnjih arheoloških iskopavanja. Uporedna analiza navedenih dvaju viđenja kulturnih slojeva na prostoru Crne Gore, vjerovatno nehotično, u konkretnom slučaju samo problematizuje pripadnost srpske etničke grupacije široj slovenskoj populaciji.
Obzirom da je etnička atribucija kulturnog sloja, u nekim epohama najčešće jedna od kategorija prema vrijednosti na najvišem stupnju vrijednosne ljestvice, osjećamo potrebu da tri navedena Boškovićeva problema prokomentarišemo, upravo zbog toga što ih atribuira etničkim predznakom.
Njegova formulacija „srpska urbana kultura“ nema uporište ni u posrednoj (pisanoj), ni u neposrednoj (arheološkoj) građi, što znači da je naučno neutemeljena u stručnoj i naučnoj literaturi. I pored toga, ona će biti nametnuta kao „kategorija prema vrijednosti“ i to na vrhu vrijednosne ljestvice. U okviru ove kategorije Bošković zapravo podrazumijeva iste kulturne sadržaje koje Kovačević sagledava kroz „I, II i III kategoriju“ u svojoj prezentaciji, a što je, kako smo već primijetili u koliziji sa Boškovićevim mišljenjem, jer Kovačević iste slojeve vidi kao neslovenske, pa time i kao nesrpske.
Koegzistencija
U nastavku teksta, Bošković navedene kulturne slojeve pripisuje srpskoj etničkoj grupaciji na osnovu tvrdnje, da stanovništvom razrijeđeni postojeći gradovi: “postepenom infiltracijom ... slovenskog ... na ovoj teritoriji paleosrpskog življa, ponovo su regenerisani“. Dakako, proces slovenizacije primorskih gradova je nesporna istorijska realnost. Ovaj proces se, zapravo, odvijao sve do XIX stoljeća, ali je veoma važno istaći - ne u onom vremenu kada je po Boškovićevoj tvrdnji stvaran urbani lik tih gradova. Nastanak protourbanih naselja kao što su Kotor, Bar, Gradina u Martinićima i sl. izazvan okolnostima Velikih seoba, ili pak opstanak in situ starijih gradova poput Budve i Ulcinja, na prostoru organske Dalmacije kojoj je naš prostor bezrezervno pripadao, zapravo se vezuje za tradiciju antičkog svijeta, a nikako za kulture slovenskog, ili po Boškovićevoj tvrdnji - „paleosrpskog etnikuma“. Nju će iz antičke tradicije crnogorskog tla, uz podršku kulturno srodnog susjedstva, prenijeti u srednji vijek onaj dio starosjedilačke populacije koji je preživio bure Velikih seoba. Učiniće to kada se za to steknu uslovi, od kojih je svakako najbitniji uspostavljanje njihove koegzistencije sa novoprispjelom slovenskom populacijom. To se dešava u onim istorijskim procesima, koje detaljno opisuje naš predak, Barski prezbiter, a koje možemo neposredno iščitati sa arheoloških ostataka Doklee, Martinićke Gradine, Staroga Bara, Đuteze, Obluna, Svača i drugih lokaliteta.
Pitanje „spone“
U Boškovićevoj tvrdnji pod trećom stavkom: “... razrješenje problema organske spone između razvojnog toka srpske srednjovjekovne kulture u centralnim oblastima Balkana, i mediteranske kulture, spona koja je baš na tlu priobalnog pojasa Crne Gore, našla svoje najsigurnije uporište“, on zapravo pokušava pronaći sponu za dva, u tom vremenu, kulturno raznoroda prostora.
U nastavku teksta objašnjava glavni razlog spoticanja takvom pristupu, sljedećim riječima: “Često se u našoj nauci ispoljava tendencija da u istraživanju prošlosti naših naroda što jasnije fiksiramo njihove posebne karakteristike, - sve ono što ih međusobno diferencira“.
Ova konstatacija je istinita, ali je ipak neophodno pojasniti. Naime, navedeni princip važi, prije svega, za srpsko-hrvatsku relaciju, dok se na srpsko-crnogorskoj realizuje u sasvim suprotnom pravcu, čemu je sam pomen kulturne spone u tom periodu na navedenom prostoru dobar primjer.
(Nastavlja se)
Fotografije: Slobodan Čukić
