Krajem 1767. godine zapadnim Balkanom se munjevito proširila glasina o pojavi „ruskog cara Petra III“ u Crnoj Gori pod imenom Šćepana Malog. Bila je to senzacionalna vijest koja je pokrenula opšte vrenje u Dalmaciji, mletačkom primorju, Hercegovini i dijelu Turske carevine.
Međutim, neki ruski podanici koji su na potezu od Italije do Grčke uveliko radili na pripremama za predstojeći rat s Turskom (1768-1774) nijesu bili toliko iznenađeni pojavom Šćepana Malog. Doduše, bili su zatečeni njegovom javnom i političkom promocijom pod imenom ruskog cara Petra III - što je i proizvelo veliki zaplet na ovim prostorima i stvorilo „znamenitu epohu”. U ruskim vojno-obavještajnim krugovima taj događaj je imao karakter nepredviđenog i neočekivanog „isklizavanja” jednog vrlo obrazovanog obavještajnog oficira, koji je, zbog važnosti ruske operacije i rata koji je trebalo da uslijedi, morao što prije biti stavljen pod kontrolu – što je i ostvareno tokom boravka kneza Jurija Dolgorukova u Crnoj Gori.
Osim Alekseja Orlova, koji je upravljao tajnom antiosmanskom operacijom u Sredozemlju, i njegove braće Grigorija i Fjodora, niko drugi nije smio saznati za ovu „komplikaciju”. Orlovi su o tome istrajno ćutali i nakon što je Aleksej uspio da riješi problem – i tako je ostalo sve do našeg vremena.
Carica nije nikada saznala: Dokumenti ukazuju da prava istina o Šćepanu Malom nije saopštena čak ni ruskoj carici. Za to su Orlovi imali više nego opravdane razloge. Jer, Katarini II se tokom 1767-1768, usred njene silne uznemirenosti zbog vijesti o pojavi lažnog cara Petra III u Crnoj Gori, to nije ni smjelo reći. Carica je u tom momentu već imala dovoljno glavobolje zbog glasina koje su se širile po ruskim crkvenim krugovima i narodu, da je svrgnuti i ubijeni car Petar III ipak uspio da preživi i da će se prije ili kasnije povratiti na ruski prijesto. Da je Katarina II u tom momentu kojim slučajem saznala da se iza imena Šćepana Malog krio ruski obavještajni oficir Jovan Balević, povjerljivi čovjek Alekseja Orlova, pod sumnju bi došli i Aleksej i njegov brat Grigorije koji je tada bio Katarinin ljubavnik i vrlo istaknuta figura u državnom životu Rusije. Protivnici Orlovih, na prvom mjestu uticajni Nikita Panin, bi tu vijest iskoristili da optuže Orlove da preko igre sa lažnim carem Petrom III žele da svrgnu Katarinu i preuzmu vlast u Rusiji.
Dodatni razlog za ćutnju bio je u tome što je Aleksej Orlov očekivao da bude imenovan za zapovjednika ruske sredozemne flote – koja je u tom momentu još građena u Kronštatu u Baltičkom moru i koja će zaploviti ka Sredozemlju u drugoj polovini 1769. godine. Dakle, nije bilo prostora za bilo kakve rizične informacije.
Nije znao ni Dolgorukov: Stvari su ubrzo počele da idu na ruku Alekseju Orlovu. Razvoj događaja u Crnoj Gori tokom 1768. i izbijanje rata s Turskom, uticali su da Katarina II promijeni negativno mišljenje o Šćepanu Malom i da mu izrazi punu podršku, ali uz ključan uslov da crnogorski gospodar prekine igru sa imenom cara Petra III. Ovo je znatno olakšalo posao Alekseju Orlovu, koga je carica početkom 1769. imenovala zapovjednikom sredozemne flote. On je preko svog povjerljivog čovjeka kneza Jurija Dolgorukova uspio da tokom 1769. godine stavi situaciju pod kontrolu, pri čemu je upravljao događajima na tako umješan način, da sami Dolgorukov nikada nije saznao da se iza lika Šćepana Malog nalazio Jovan Balević. Zbog toga se, konačno, i moglo dogoditi da je Dolgorukov tokom boravka u Crnoj Gori, u oficirski čin proizveo već postojećeg ruskog obavještajnog oficira!
Što se tiče svemoćnog Alekseja Orlova, nakon što je uspješno okončao neugodnu epizodu sa upotrebom imena ruskog cara Petra III, odlučio je da sa lica zemlje „ukloni” i Jovana Balevića. Epizodu sa tim „nezgodnim” obavještajcem riješio je tako što je krajem 1769. lansirao vijest o njegovoj „smrti” i o tome obavijestio njegovu porodicu. Ime Jovana Balevića je time zauvijek bilo „izbrisano” kao potencijalna opasnost. Bio je to epilog dostojan najzapletenijih trilera. Dok je porodica Jovana Balevića oplakivala „smrt” svoga muža i oca, taj znameniti čovjek je nastavio da vlada Crnom Gorom pod onim imenom sa kojim se prvobitno i pojavio u Mainama u kasnu jesen 1766. godine. Kako je rečeno, braća Orlovi su o svemu istrajno ćutali. U Rusiji se nikada nije saznalo za Balevićevo „iskliznuće”.
Značaj istorijskog okvira: Eto, kako glasi pozadina tadašnjih događaja, koje tek treba rasvijetliti u detaljima. Ispostavilo se da su pojava i uspon Šćepana Malog bili direktno povezani sa teritorijalnim i političkim ambicijama Katarine II na prostorima oko Crnog mora i prema Sredozemlju. Sve se odigralo u okviru velikog tajnog ruskog poduhvata pred rat s Turskom carevinom (1768-1774). Zbog toga danas zadivljuje zaključak anonimnog venecijanskog analitičara koji je još početkom 1769. godine, mnogo prije nego što je Dolgorukov stigao u Crnu Goru, načinio opširan izvještaj za potrebe mletačkog Senata – ocijenivši da je Šćepan Mali „ruski izaslanik s ograničenim mandatom koji nije imao dozvolu da se toliko uzdigne”.
Dakle, u prvi plan izbija pitanje istorijskog okvira - na šta je još 2005. godine skrenuo pažnju Radoslav Rotković i to u najjasnijoj formi. Međutim, Rotković tada nije pojasnio ulogu koju su u tome igrali braća Orlovi.
U pozadini svega nalazila se tajna ruska operacija, kojom su, kako ukazuje istoriografska literatura, rukovodili svemoćni Orlovi, Grigorije i Aleksej. Za naše prilike je bio mnogo značajniji Aleksej, koji je bio ključna figura u regionalnim događajima.
Grafoskopska ekspertiza: Rastislav Petrović i Dušan Martinović su prije deceniju i po istakli važnost grafoskopskog vještačenja rukopisa Jovana Balevića i Šćepana Malog, ali taj zahtjev nijesu ispunili. Taj naučno-metodološki uslov je ostvaren u potpunosti i na neophodnom naučnom nivou u našem projektu. Grafoskopska ekspertiza je pokazala da su Jovan Balević i Šćepan Mali ista ličnost. Vještačenje je izvršio jedan od najvećih autoriteta na našim prostorima. Riječ je o prof. dr sc. Radoslavu Svičeviću, poznatom stručnjaku za medicinska, saobraćajna, ekonomsko-finansijska, balističko-kriminalistička i grafološka vještačenja. Zbog naučne relevancije koju ima ova ekspertiza, posvetili smo joj posebno poglavlje.
Naša priča se, međutim, ne okončava time. Egzaktni pokazatelj da se iza imena Šćepana Malog krio Jovan Balević, „prvi doktor filozofije sa područja kontinentalne Crne Gore“, nametnulo je potrebu još detaljnijeg bavljenja tom ličnošću i njegovim duhovnim i intelektualnim sazrijevanjem na protestantskom univerzitetu u Haleu u Njemačkoj (1745-1752).
To su, doduše u izvjesnoj mjeri već učinili Rastislav Petrović i Dušan Martinović, ali su se pritom fokusirali na analizu njegove filozofske disertacije. Njih dvojica nijesu obratili pažnju na ono što je bilo najvažnije – na uticaj koji je protestantski svjetonazor izvršio na Jovana Balevića i na posljedice koje su iz toga proistekle.
Naime, ni Petrović, ni Martinović nijesu uočili značaj odnosa prema svjetovnim dužnostima koji proizilazi iz protestanstskog tumačenja jevanđelja. A to se pokazalo ključnim.
Tri ruska obavještajca od kojih se jedan uputio u Crnu Goru: Za razumijevanje uloge Šćepana Malog najvažnije je ono što se događalo u periodu 1762-1768, prije izbijanja ratnog sukoba Rusije i Osmanske carevine. Pažnju treba usmjeriti na ono što se zbivalo prije nego što je Aleksej Orlov tajno doputovao u Italiju na „liječenje” – da bi odatle „iz blizine” radio na podsticanju i organizovanju balkanskih i grčkih plemena za opšti i koordinirani ustanak. Razrađivanje ruskog poduhvata započeto je nekoliko godina ranije, ubrzo nakon uspona carice Katarine II 1762. godine. U okviru tih priprema učenom Jovanu Baleviću (budućem Šćepanu Malom) pripalo je da u tajnosti radi na povezivanju porobljenih naroda na Balkanu. O tome ubjedljivo govori dubrovački diplomata Bernardo Velasti koji je u to doba službovao u Modonu u Grčkoj. On je 1770. godine u Dubrovniku opisao tajnu misiju tri ruska oficira tokom 1765. godine u Moreji na jugu Peloponeza – gdje su ruski obavještajci stigli sa zadatkom da pridobiju grčke glavare za dizanje ustanka u momentu kada u Sredozemno more uplovi ruska flota – nakon čega se jedan od njih „koji je govorio više jezika” uputio prema Crnoj Gori „gdje se sada nalazi pod imenom Šćepana Malog”.
S kraja na kraj Evrope, i na koncu u svojoj domovini: Sedmogodišnji boravak u elitnom univerzitetskom ambijentu u Haleu ostavio je duboki trag na mladog Jovana Balevića. Strogi vaspitno-obrazovni proces je uticao da jedan nesvakidašnji student, koji je potekao iz pravoslavne sredine sa snažnom plemenskom običajnošću, usvoji i izvjesne elemente protestantske religiozne psihologije, kao i životno-djelatnu motivaciju koja je sa njom duboko povezana. To je psihološko-religiozni činilac koji nudi objašnjenje za mnoge kasnije Šćepanove postupke. Riječ je o kulturološkom fenomenu koji je kroz djelovanje Šćepana Malog ostao trajno ubilježen na crnogorskoj društveno-političkoj sceni.
Na „božju pozvanost“ Šćepana Malog (Jovana Balevića) o kojoj svjedoče brojni dokumenti, uticala je protestantska doktrina prema kojoj se u srži jevanđelja nalazi vjerovanje „u božiji dar”, odnosno „izabranost“ koju čovjek nosi u sebi – što je od presudne važnosti za razumijevanje životnih manifestacija u protestantskoj svakodnevici. Protestanti su osjećaj božje pozvanosti potvrđivali i dokazivali postizanjem uspjeha u raznovrsnim (svjetovnim) djelatnostima. Protestantsko vjerovanje - da je čovjek pozvan od Boga da se dokaže ovozemaljskim djelima – bilo je najdirektnije povezano sa okolnošću da je Šćepan Mali svoju reformsku političko-društvenu djelatnost tumačio i povezivao sa misijom koju je, po sopstvenim riječima, “dobio od samog Boga” – što je momenat koji u dosadašnjim istorijskim analizama ni uočen, a kamoli rasvijetljen.
Značaj Gligora Stanojevića: Sa ovim je u najprisnjoj vezi stajala Šćepanova visoka religioznost, na koju je ukazao Gligor Stanojević, istakavši je kao neoborivu činjenicu u njegovom psihološkom portretisanju. Ovaj istoričar je po tom pitanju demonstrirao svu snagu intuicije u naučno-metodološkom smislu. Međutim, Stanojević je učinio onoliko koliko su mu to dozvoljavali raspoloživi podaci i nije mogao da popuni mozaik, jer u njegovo vrijeme, prije šest decenija, još nije bilo ni naznake da se moglo raditi o Jovanu Baleviću.
Sve ovo ne bi bilo toliko neobično, da u jednom trenutku ruski oficir Jovan Balević - pod imenom Šćepana Malog i ruskog cara Petra III - tokom svoje kratkotrajne vladavine Crnom Gorom nije na djelu, u formi koja je bila usklađena sa crnogorskom običajnošću, primijenio dio navedenih protestantskih principa. Pri čemu je svoju djelatnost intimno doživljavao kao ispunjenje božje misije - a što je u crnogorskom javnom prostoru dobilo obilježja duboke političke, društvene i kulturne reforme.
Motivacioni značaj protestanskih načela u ponašanju i djelovanju Šćepana Malog predstavlja političko-socijalni i kulturni fenomen, koji s obzirom na njegovu vladarsku ulogu, kao i strukturu i konzervativnost crnogorskog plemenskog ambijenta, djeluje nestvarno. Potpuno je razumljivo zbog čega ovo nije moglo biti uočeno do momenta kada su na površinu izbile podudarnosti Šćepana Malog sa ličnošću Jovana Balevića.
Uticaj reformi u Rusiji: Međutim, naučne novosti se ne okončavaju ni sa time. Vidjećemo da je Jovan Balević motivaciju za svoje reforme u Crnoj Gori tokom 1767-1768. godine mogao crpiti i iz reformi koje su se odvijale pred njegovim očima, tokom njegovog boravka u Rusiji. Riječ je o podržavljenju velikih crkvenih imanja koje je započela carica Jekaterina Petrovna pred kraj svoje vladavine, nastavio car Petar III (1761-1762) a dovršila njegova nasljednica Katarina II između 1762. i 1764. godine. Taj veliki poduhvat je izveden baš u periodu Balevićevog službovanja u ruskoj vojsci, što govori za sebe. Važan motivacioni momenat je da su ga u pravoslavnoj sredini sproveli vladari koji su porijeklom bili protestanti (Petar III i Katarina II), a što svakako nije moglo promaći učenom Jovanu Baleviću.
Pitanje koje je tek načeto: Interes za ličnost Jovana Stefanovog Balevića datira od sredine XVIII vijeka, počev od memoara generala Simeona Piščevića. Istoričar Marko Dragović je 1882. godine ukazao na Balevićev „Kratki i objektivni geografsko – istorijski opis Crne Gore”, pisan 1757. godine. Od sredine prošlog vijeka Borivoje Marinković, Georgije Mihajlović, Novak Miljanić i drugi autori, objavili su o njemu kraće biografske podatke. Međutim, karakter tih saznanja nije bio zadovoljavajući. Istraživanje činjenica svodilo se na površne prikaze, dok je većina važnih okolnosti i dalje bila nepoznata.
O Jovanu Baleviću je vrlo afirmativno pisao Dragoje Živković 1992. godine. Najveći doprinos u proučavanju ove ličnosti dao je ruski istraživač Jurij V. Kostjašov. Naposljetku, na samom isteku XX vijeka, nakon dvodecenijskog istraživanja, nove podatke i pretpostavke iznijeli su istoričari Rastislav Petrović i Dušan Martinović. Pokazalo se da pitanje povezanosti Jovana Balevića i Šćepana Malog predstavlja neiscrpno istraživačko polje.
Napustio Rusiju oko 1765.: Rastislav Petrović i Dušan Martinović navode da je Balević „iščezao“ iz Rusije 1765. godine ili ranije. Po svoj prilici je 1765. boravio u Grčkoj kao dio tročlane ruske tajne misije. Postoje indicije da je nakon toga boravio u jednom grčkom manastiru kao monah, kao i da je bio u kontaktu sa ruskim obavještajcem Papazogluom, koji je u tom periodu kao povjerljivi čovjek Grigorija Orlova tajno radio na dizanju ustanka među Grcima.
Od naredne 1766. godine započinje priča o „samozvanom“ Šćepanu Malom. Prema narodnom predanju, isprva je kao „vidar“ i „travar“ krstario po Crnoj Gori, da bi se u kasnu jesen 1766. („u vrijeme božićnih posti“) obreo u Mainama kod Budve u kući Vuka Markova. Svoje prisustvo je objavio krajem ljeta naredne 1767. godine, da bi uskoro zavladao Crnom Gorom. Nakon što se oglasio kao „ruski car“, poručio je vladici Savi Petroviću, koji se nalazio u obližnjim Stanjevićima, da okupi i ujedini sveštenstvo i da u zemlji iskorijeni razbojništvo, krvnu osvetu, pljačku, pustošenja i krvoprolića. Uspio je da se kao vladar nametne Crnogorcima i da ih navede da se izmire i ukinu krvnu osvetu. Za vrlo kratko vrijeme je stvorio poredak u zemlji, ustanovio sud i osnovao gvardiju – prve institucije natplemenskog karaktera.
Djetinjstvo, služba, ruski interesi: Balević se rodio u Bratonožićima, najvjerovatnije na Pelevom Brijegu. Poznato je da je u djetinjstvu bio zarobljen, da je potom otkupljen od Turaka, kao i da je zbog nadarenosti upućen da uči škole u Njemačkoj, gdje je 1752. stekao zvanje doktora nauka, na temu „O oružanom propagiranju vjere“ (alternativni naziv je „O nametanju vjere militantnim sredstvima”). Potom je služio u austrijskoj vojsci, a onda je sticajem okolnosti, morao da bježi za Rusiju. Tokom tog putovanja, po volji jednog ruskog diplomate, u Beču je 1757. godine napisao na latinskom jeziku „Kratki i objektivni geografsko – istorijski opis Crne Gore” – što je po starini, drugi istorijski izvještaj nakon Istorije o Černoj Gori vladike Vasilija Petrovića (1754). Balevićev spis je
iste 1757. preveden u Rusiji - osim što je govorio o velikoj učenosti pridošlog Crnogorca, predstavljao i značajan dokument za potrebe ruske carevine. Nakon nekoliko godina provedenih u ruskoj vojnoj službi, Jovan Balević je bio uvučen u vrtlog tajnih ruskih vojno-obavještajnih operacija, koje su imale veliki uticaj na istorijska i politička zbivanja u Grčkoj i Crnoj Gori. Naime, grofovi, knjaževi i generali ruske carice Katarine II, kreatori rata i mira, došli su u periodu između 1762. i 1765. godine na ideju da raspale uspavani bunt hrišćanskih balkanskih naroda i da ih pridobiju i pripreme za predstojeći rat s Turskom. U tom cilju je najprije, trebalo tajnim vezama stvoriti mrežu uticajnih ljudi, pogodnih za uvezivanje što većeg broja pristalica za opštenarodni ustanak protiv Turaka. Pobuna je trebalo da izbije u momentu kada u Sredozemlje iz Baltika doplovi ruska flota. Glavni cilj poduhvata sastojao se u ostvarivanju ruskih interesa na prostorima oko Crnog mora i u Sredozemlju. Ovaj splet okolnosti je Jovana Balevića, isprva odveo ka Peloponezu, a potom i ka njegovoj domovini. Ovaj doktorant filozofije, religije i prava iz Halea, uz to i rijedak poliglota, u ulozi Šćepana Malog, tokom svoje vladavine u Crnoj Gori ostvario je rezultate koji i danas plijene svojim dometom i izazivaju neskriveno čuđenje istoričara.
(nastaviće se)
