Piše: Slobodan JOVANOVIĆ
Ovaj put smo se naslušali neke pomirljivosti i viška demagogije, sve bježeći od suštine, o vaseljenskoj ulozi Crkve, o „bezmjernoj“ mjeri Hristovoj, o Pavlu, Titu (Tit, ne Tito), a sve u povodu nedavno održanog skupa 10 crkava na ostrvu Krit koji je nosio službeni naziv Sveti i Veliki Sabor. Mnogo toga je zanimljivo u vezi tog sabora; razdor između Vaseljenske crkve i Ruske crkve i mjesto SPC u tome, izostanak trećine crkava iza kojih stoji najmanje 2/3 pravoslavnih vjernika, šest usvojenih dokumenata i jedna „Encikla“.... No mene je najviše zanimao dio koji se odnosio na usvojeni dokument o nemješanju Crkve u političke stvari i pitanje etnofiletizma. Iako je inače po crkvenim kanonima sekularizam u Crkvi - jeres, Amfilohije je očigledno ostao dosljedan svom jeretičkom stavu da Crkvi „sve što je ljudsko nije joj tuđe“. Više nego grotesktno zvuče riječi Amfilohija Radovića, optužujući kijevskog Patrijarha Filareta da je stavio državu i naciju ispred Crkve, kako njemu srpska nacija i Velika Srbija nije „životna misija“ u koju je upregao instituciju čiji je dio i svoj položaj i uticaj. Da bi sebe eskulpirao od toliko očigledne činjenice pomenuo je kako je on insistirao da u dokumente uđe Sabor iz 1872.godine koji je etnofiletizam osudio kao jeres.
Proizvoljno tumačenje: Kako Amfilohije sve tumači proizvoljno i manipulantski, pa tako i odluke Sabora iz 1872.godine, red je da se pozabavimo pitanjem što je na tom Saboru proglašeno etnofiletizmom. Etnofiletizam je, odlukama Sabora iz 1872.godine, najbolje definisan u sljedećem zaključku: "...U Hrišćanskoj Crkvi, Zajednici koja je duhovna i pozvana svojom Glavom i Osnivačem da uključi sve narode u jedno hrišćansko bratstvo, filetizam je tudj i sasvim nezamisliv. I, zaista, filetizam, tj. formiranje posebnih nacionalnih crkava na istom mjestu, koje primaju sve one od svoje rase (plemena), ali isključuju one drugih rasa i kojima upravljaju samo oni od sopstvene rase, nečuveno je i bez presedana, premda je to ono čemu teže pristalice filetizma". A suštinski povod za ovakav zaključak bilo je to što su Bugari 1870. godine, uz podršku otomanske vlasti, proglasili autonomni egzarhat - nezavisnost od Carigradske Crkve. Ovaj postupak je na Velikom pomjesnom saboru, održanom 1872. godine u Carigradu, osuđen kao etnofiletizam, jer je bilo pogaženo pravilo da se bez nacionalne države ne može organizovati nacionalna Crkva. Kako su Bugari svoju kneževinu dobili tek 1878. godine, i u vrijeme proglašenja autonomnog egzarhata bili dio Otomanske carevine, na ovaj korak nijesu imali pravo. Nekadašnji patrijarh SPC German je rekao prije pola stoljeća, povodom zahtjeva za autokefalnost Makedonske crkve: „Mi to sada ne možemo da vam damo, mi smo u jednoj državi. U zakonima državnim piše da u državi ovoj, Titovoj Jugoslaviji, postoji jedna pravoslavna crkva, ali ako sutra Makedonija postane potpuno nezavisna država, imaće puno pravo na svoju nezavisnu crkvu“.
Postojanje autokefalnih crkava na osnovu nacionalnog određenja nije nešto što ugrožava sabornu dinamiku crkvenog života. Crkve na pravoslavnom istoku uglavnom su se formirale kao državne i nacionalne sa autokefalnošću u sistemu ustrojstva. Autokefalnost je bila nužna i korisna u očuvanju nacionalnog i kulturnog identiteta nacija na Balkanu. Iskustvo suprostavljenosti Crkve sa etnokulturnim i političkim identitetom državne zajednice pokazuje nam da u takvim uslovima crkve prestaju biti crkve i pretvaraju se parapolitičke institucije sa najčešće imperijalnom misijom. „Nijesu crkveni kanoni pisani da bi ih Crkva koristila (i zloupotrebljavala) već da koriste Crkvi.“ (Mirko Đorđević) . Da se ne bi bavili tumačenjem kanona (poput predsjednika) najbolje je da koristimo dokumentaciju onoga ko osporava Crnoj Gori postojanje autokefalne crkve. U arhivu Jugoslavije, pod nazivom "Inventar sumarno - analitički AJ-69, MINISTARSTVO VERA KRALJEVINE SRBA, HRVATA I SLOVENACA 1919 - 1929 (1918-1933)", Vasilije Kostić, između ostaloh, u uvodu piše:„Jedinstvena Srpska pravoslavna crkva u Kraljevini SHS stvorena je maja 1919. ujedinjenjem pravoslavnih crkava na teritoriji nove državne zajednice. Ujedinjenje pokrajinskih pravoslavnih crkava i vaspostavljanje Srpske patrijaršije, 1919, omogućeno je neposredno posle Prvog svetskog rata. Do tada, ove pokrajinske crkve imale su različit položaj: Beogradska i Karlovačka arhiepiskopija i Crnogorsko - primorska mitropolija bile su samostalne (autokefalne). Isti status imale su i dvije eparhije, Dalmatinsko - istrijska i Bokokotorsko - dubrovačka, koje su dotada podpadale (tako piše u originalu - SJ) pod upravu Bukovinsko - dalmatinske mitropolije. Srpska pravoslavna crkva u Bosni i Hercegovini imala je status samoupravne (autonomne) crkve pod upravom Vaseljenske patrijaršije u Carigradu. I pravoslavna crkva u Staroj Srbiji i Makedoniji, do 1912, zavisila je od carigradskog patrijarha.“
Šta kažu dokumenti: Ne znam što su mislili pod pojmom „pokrajinske“ , obzirom da je Crna Gora bila nezavisna država, osim ako se to nije odnosilo na perid nakon aneksije Crne Gore od strane Srbije? No nevažno, među dokumentima u tom arhivu se i primjerci ‘’Glasnika’’, Službenog lista Srpske pravoslavne patrijaršije, povodom proglašenja tadašnjeg mitropolita Srbije, Dimitrija Pavlovića, patrijarhom Srpske patrijaršije, br. 1., g. I, od 1/14. od oktobra 1920. g. Ta sjednica je održana u Beogradu 3.(16)septembra 1920. godine i na njoj je donesena odluka "Da se Njegovo Viskokopreosveštenstvo G. Dimitrije kao Arhiepiskom Beogradski i Mitropolit Srbije proglasi Patrijarhom Srpske crkve, i da se umoli G. Ministar Vera da ovu odluku unese u Minist. Savet i ishodi Kraljevski Ukaz". Dakle, traži se od svjetovnih vlasti da donesu ukaz! U obrazloženju se kaže se "po odredbama svetih kanona osnivanje najviše crkvene oblasti u jednoj državi" "katedra prestonice" "podiže na najveći jerarhijski stupanj". Dalje se kaže "Tako pravilo 17. Halkidonskoga Sabora određuje da 'razređenje crkvenih oblasti sledi razređenju državnom...' ". U obrazloženju se dalje kaže: "Na osnovu takih odredaba, podignuta je bila prosta episkopska katedra u Carigradu na stupanj Patrijaršije (3. pravilo I Carig. Sabora, 28. pravilo Halkidanskog i 36. pr. Trulskog Sabora) ...Slično tome postupalo se i kod osnivanja nacionalnih autokefalnih oblasti u svima pravoslavnim državama. Tako su uzdignute katedre na stupanj autokefalne arhiepiskopije u prestonim Srbiji, na Cetinju za crkvu u Crnoj Gori, u Bukureštu za Rumuniju, u Sofiji za Bugarsku, a u Rusiji dignut je arhijerejski presto druge prestonice u Moskvi na stupanj patrijaršije.’’
Sve navedeno bjelodano govori da su eparhije SPC u Crnoj Gori protivne crkvenim kanonima i da je nužno sa uspostavljanjem nezavisnosti Crne Gore uspostaviti i nezavisnu, autokefalnu Crnogorsku pravoslavnu crkvu. Po istom principu kako je SPC obrazlagala stvaranje jedinstvene pravoslavne crkve u novostvorenoj Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca. Suština političkog-ideološkog programa SPC sadržana je u tezi po kojoj srpska nacija, u simbiozi sa snažnom pravoslavnom crkvenom organizacijom, treba zajednički da ostvari nacionalni program, u svakom pogledu kompaktan i homogen etnički, vjerski i politički. Srpska pravoslavna crkva teži postizanju jednog nacionalističkog projekta, pokušavajući da oživi priče o jednom narodu koji je postojao na ovim prostorima, zasnovane na jednoj nepostojećoj, izmaštanoj tradiciji, izmišljenoj istoriji i mitomaniji koja je vrlo svjesno stvarana. Pominjući Sabor iz 1872.godine Amfilohije Radović namjerno apstrahuje činjenicu da je zbog osnivanja autonomnog egzarhata od strane Bugara u odbranu Bugara ustatala Srpska pravoslavna crkva, pored rumunske i Jerusalimskog patrijarha Kirila II, smatrajući da Bugari imaju pravo na svoju zasebnu crkvu. Iako je Patrijaršijski sinod u Carigradu preduzeo represivne mere (egzarha Antima je lišio sveštenstva, dva mitropolita proglasio za odlučene od Crkve i jednog episkopa anatemisao) prema egzarhatu. Nakon oslobođenja Bugarske 1878, Bugarskom crkvom upravljao je Sinod na čelu sa namesnikom-predsednikom Sinoda.
Šta kaže poznati kanonista Milaš: Evo i što piše dr Nikodim Milaš (1845-1915), kanonista i crkveni velikodostojnik Srpske crkve, u svojoj knjizi "Pravoslavno crkveno pravo": „Osnivanje raznih crkvenih oblasti pripada vlasti crkvenoj zajedno sa državnom vlašću. Učešće državne vlasti u ovome ima svoj razlog prvo u tome, što kanoni narično nalažu, da pri uređivanju crkvenih oblasti mora biti mjerodavnim političko uređenje države, i drugo u tome, što među crkvom i državom mora postojati tijesna sveza i što na toga učešća državne vlasti crkva dobija čvrstu jamčevinu, da će njeno spoljašnje ustrojstvo biti potpuno očuvano i njena prava obezbjeđena od svačije samovolje (interpunkcija je po originalu)“. Zatim:“Četvrti vaseljenski sabor 17. kanonom svojim naređuje, da pri razređivanju crkvenih oblasti ima se slijediti političkom razređenju zemalja. Istu ovu naredbu ponovio je trulski sabor svojim 38. kanonom “ (Dr Nikodim Milaš (1845-1915), "Pravoslavno crkveno pravo" Mostar 1902, Izdavačka knjižarnica Pahera i Kisića).
Pitanje etnofiletizma je odavno postalo lišeno svoje suštine. SPC i Ruska crkva posljednjih najmanje jedno stoljeće koriste crkvu kao oružje u asimilizovanju okolnih naroda i kao osnovnu podršku svojim imperijalnim ambicijama. Sama činjenica da crkve nose nacionalni predznak, iako bi one u pravoslavlju trebalo da budu pomjesne, čini ih strancima na teritoriji drugih država i drugih naroda. Borba protiv etnofiletizma podrazumjeva postojanje jedne pomjesne pravoslavne crkve u jednoj državi koja bi bila stjecište svih pravoslavnih vjernika. Koje ne bi bile crkve „koje primaju sve one od svoje rase (plemena), ali isključuju one drugih rasa i kojima upravljaju samo oni od sopstvene rase,...“ I, naravno, „da pri uređivanju crkvenih oblasti mora biti mjerodavnim političko uređenje države, i drugo u tome, što među crkvom i državom mora postojati tijesna sveza...“. A to, svakako, ne podrzumjeva postojanje Crkve u Crnoj Gori koja je u „tijesnoj vezi“ sa državom Srbijom, već državom Crnom Gorom. Sve ostalo je politikantsvo i pohlepa.
