Vještačenje je pokazalo da se radi o istoj osobi: “Mnogi istoričari su nastojali da razjasne enigma ko je bio Šćepan Mali, neki su isticali da se radi o Balević Jovanu, drugi su to negirali, i to je tako moglo trajati u nedogled. Međutim, Bogdan Sekulić je uspeo da nađe kariku koja je nedostajala u utvrđivanju identiteta Šćepana Malog, korišćenjem savremenog naučnog pristupa – grafoskopskog veštačenja, koje se u savremenom svetu, pored otiska prsta, karakteristika irisa (dužice) oka i DNK, smatra pouzdanim sredstvom za utvrđivanje identiteta, zbog čega se sve više koristi u raznovrsnim slučajevima, u kojima se ljudi osuđuju ili oslobađaju, dobijaju ili gube imovinu”, kaže u recenziji prof. dr sci. Radoslav Svičević. “U postupku utvrđivanja identiteta Šćepana Malog, Bogdan Sekulić je obezbedio validna dokumenta i njihov reprezentativan broj, sa rukopisom i potpisom Šćepana Malog, kao i dokumenta sa rukopisom i potpisom Balević Jovana. Na ovaj način su se stekli uslovi za analizu identifikacionih karakteristika i njihove komparacije, na osnovu čega je izvedena pouzdana tvrdnja da se radi o istoj osobi, tj. da je Šćepan Mali, Balević Jovan, kojeg su od roditelja kao bistroumno dete odvojili u njegovoj devetoj godini života”, zaključuje Svičević.
Prvi reformator: Istorijski prikaz minulih vjekova svjedoči da je pleme Bjelopavlića, iz čije se kolijevke iznjedrih, hrabro vojevalo da zaštiti svoj narod, mitropoliju i vladare. Pritekli su i Šćepanu Malom u odlučujućem boju protiv osmanskih zavojevača. Šta je bio povod za ovu knjigu?
U mojoj sazreloj svijesti dugo me je opominjala savjest da se na neki način potrudim da nedorečenost o Šćepanu Malom pretočim u svoje životno djelo. I nijesam to učinio samo zbog tamnih mrlja istorije i većine kolebljivih istoričara, već i radi duga svom časnom plemenu.
Zavičaju se čovjek nikad ne može odužiti.
Crna Gora je veliki dužnik Šćepanu Malom. Zaboravljeno je da je bio gospodar crnogorskog prijestola i prvi reformator vladavine prava u Crnoj Gori, koji je zaslužio makar jedno spomen obilježje.
Ali, njegovo ime je zaboravljeno. U razmatranju crnogorske povjesnice od 18. vijeka naovamo, neki crnogorski istoričari još prećutkuju Šćepanovo ime – moguće zbog toga što je za kratko prekinuo tradiciju nasljednosti u izboru gospodara iz loze Petrovića i zadao udarac njenom prestižu.
Proučavajući ga i istražujući, uvjerio sam se da je sve što je dosad izrečeno i napisano o „crnogorskom caru“ istina, a da ništa tačno nije!
Razmršen dio klupka: Pokušao sam i uspio da svojim pregnućem oživim zaboravljenog Šćepana Malog i udahnem njegovoj ličnosti jednu novu filozofsku, pravnu, i društveno-istorijsku dimenziju. Multidisciplinarni pristup doprinio je razjašnjenju ove čudne zagonetke crnogorske istorije. Omogućio mi je da u mnoštvu istorijskih zabluda o porijeklu Šćepana Malog, prepoznam istinitu stranu njegove ličnosti, da dokažem njegov identitet, porijeklo, uzrastanje, naukovanje i njegovu spremnost da pomogne svom narodu.
Radi potpunije istine o Šćepanu Malom izučio sam istorijske tapije o zapletenim događajima iz sredine 18. vijeka. Sabrao spise njegovih savremenika i analizirao zapise osvjedočenih istraživača.
Zapažen doprinos u rasvjetljavanju ove misterije dali su savremeni istoričari. Zahvaljujući njihovom podvigu razotkrivene su logičke premise Šćepanovog porijekla i podudarnost bitnih istorijskih činjenica. Smjernice koje su ustanovili bile su podsticaj za dalja pregnuća. Udruženim naporom više naučnih disciplina potvrđen je pravi identitet Šćepana Malog i razmršen dio istorijskog klupka.
Neutemeljena osporavanja: Zahvaljujući tome ovaj velikan više nije „zagubljen“ u istorijskom lavirintu. Radeći na ovoj knjizi služio sam se rezultatima moje doktorske disertacije, koja među rijetkima na ovom prostoru, donosi naučne novosti od društvenog, političkog i istorijskog značaja. Pri tome sam bio duboko svjestan neutemeljenih osporavanja kojima je bilo izloženo moje naučno pregnuće – riječ je o tendenciji čiji se doprinos jedino ogleda u unazađivanju istorijskog znanja. Tim izazovima sam odolio poput svjetionika koji čvrsto stoji i u najjačoj oluji. Dugujem istinsku zahvalnost onima koji su pomogli u pripremi ovog djela, a posebno nevladinoj organizaciji „Šćepan Mali-Jovan Balević”, pod maticom bratonožićkog bratstva Balevića.
Posveta: Knjigu posvećujem svim plemenicima ”cara” Šćepana - Bratonožićima, sa kojima sam se kroz višegodišnji rad na ovom istraživanju istinski sprijateljio. Da nemam svoje zavičajne Bjelopavliće, izabrao bih Pelev Brijeg za svoje rodno mjesto.
Dr Bogdan Sekulić, Podgorica, novembar, 2015. godine
„Nevidljiva ruka”: Osobenost priče o Šćepanu Malom je da sa svakim novim saznajnim korakom i rasvjetljavajućim momentom, na skoro paradoksalan način, postaje sve zapletenija. Cijeli „slučaj“ sa ovim značajnim crnogorskim vladarem (1767-1773) se od početka odvija tako kao da iza svega stoji neka „nevidljiva ruka“. Kao da se u pozadini krije neki svemogući dramatug koja se s nama poigrava i uporedo sa odgonetanjem davnašnjih tajni, vješto podmeće nove zagonetke i nastoji da što više zamrsi događaje. Kao da je riječ o velikom igrokazu u kome pored davnašnjih aktera, nesvjesno učestvuju i potonji istraživači, sa manjom ili većom ulogom.
Da li je moguće u tom velikom istorijskom zamešateljstvu načiniti presudan korak koji bi razjasnio prilike Šćepanovog doba? Da li nakon svih napora koji su preduzeti u proteklim decenijama, još ima neuočenih mjesta koja omogućavaju da se rasplete ovo jedinstveno klupko?
Ličnost Šćepana Malog zaokuplja književnu i istoriografsku pažnju duže od dva vijeka. Nauka još od Njegoševog doba pokušava da rasvijetli porijeklo i ulogu zagonetnog “samozvanca”. Naučna slika o njemu je u proteklom vijeku znatno evoluirala, osobito u protekle dvije i po decenije. Ali, i pored toga što su predstave iz devetnaestog vijeka odavno postale neodržive, za Šćepana Malog se i dalje vezuju strahoviti kontrasti. Ispred njegove ličnosti, po inerciji, još stoji negativan predznak. Koliko god argumenata da je u međuvremenu iznijeto, uporno se naziva skitnicom, lažom, varalicom i probisvijetom - iako to vrijedi taman onoliko koliko je istinit i sud ruskog majora Rozenberga iz 1769. godine, da se “iz Šćepanovog ponašanja i postupaka moralo zaključiti da je to neka lakomislena ili sasvim budalasta protuva”.
Nemoguće je odbaciti činjenicu da je Šćepan Mali bio priznati crnogorski vladar, koga su uvažavali evropski carevi, kraljevi i diplomate. Ova značajna ličnost još stenje pod „njegoševskom anatemom“ iako ni najzagriženiji čuvari epohe Petrovića i starocrnogorske čistote više ne spore da je riječ o značajnom državniku koji je sproveo političke, društvene i sudske reforme sa dalekosežnim posljedicama. Treba, konačno prihvatiti činjenicu da su, kako kaže Gligor Stanojević, upravo njegove “mjere ubrzale proces stvaranja državne vlasti u Crnoj Gori i bile rječiti primjer kojim sredstvima se mora prići organizovanju te vlasti”.
Nije sve rečeno: Naša namjera je da se na osnovu objavljenih izvora i novih podataka dokaže da je Šćepan Mali bio Jovan Balević, Brđanin, Crnogorac, porijeklom iz Bratonožića. Istoričar Rastislav V. Petrović je prije deceniju i po prvi uvezao nova saznanja o životu, plemenskom porijeklu i opredjeljenju ruskog oficira Jovana Stefanovog Balevića („Šćepan Mali - zagonetka je rešena“, Beograd, 2001). Ukazao je da su podudarna sa ponašanjem, činjenjem i kodeksima Šćepana Malog, od njegovog prvog pojavljivanja u Mainama do potonje životne ure u Donjim Brčelima. Petrović je izvršio komparaciju raspoloživih dokumenata, razjasnio podudarnost ove dvije ličnosti, sintetizovao činjenice, i našoj i svjetskoj javnosti ponudio dokaze da je riješena najveća zagonetka crnogorske istorije.
Istovremeno, identičan zaključak je, na osnovu nezavisnog istraživanja, donio i istoričar Dušan Martinović (“Dr Jovan Stefanović Baljević ili Šćepan Mali – život i rad“, DOB, Podgorica, 2002).
Ali, pokazalo se da u njihovim studijama, i pored velikog doprinosa na rasvjetljavanju ove zagonetke, nijesu iscrpljene sve mogućnosti koje nude arhivski dokumenti i dostupna literatura.
R. Petrović i D. Martinović nijesu dali prihvatljive odgovore: Prije deceniju i po nije izvršena grafoskopska ekspertiza rukopisa Jovana Balevića i Šćepana Malog, što se inače, od samog početka, nametnulo kao ključni naučnometodološki uslov - koga su veoma dobro bili svjesni i Rastislav Petrović i Dušan Martinović. Tada, takođe, nije ponuđen ni zadovoljavajući odgovor na pitanje o razlici u godinama smrti Jovana Balevića (1769) i Šćepana Malog (1773), na koju su ukazivali objavljeni dokumenti. Zbog ovoga, ali i drugih motiva, nakon pojave ove dvije studije, uslijedila su snažna osporavanja. Međutim, pobijanje istovjetnosti Jovana Balevića i Šćepana Malog nije se temeljilo na naučnoj argumentaciji, već na laičkim ocjenama. U tome se nekritički posezalo za neobrazloženim istoriografskim nagađanjima, pa i za literarnim konstrukcijama. Dakle, izostala je kritička analiza zasnovana na naučnim argumentima. Pribjegavalo se i krajnje nenaučnim sredstvima, poput iskonstruisane tvrdnje da je sin Jovana Balevića, navodno, 1769. godine prisustvovao očevoj sahrani.
Na koncu se pokazalo da je istina bila „zaturena“ u mnoštvu dokumenata. Činjenice je nemoguće izbrisati.
(Nastavlja se)
