„Mi danas slavimo Trinaesti jul kao dan borbe i pobjede našeg oružja. To nije samo praznik našeg pokoljenja. Trinaesti jul ostaće praznik budućih pokoljenja i koliko dalje budemo odmicali, značaj i veličina ovog datuma sve će više rasti.“ Ovako je „Pobjeda“ proročanski pisala jula 1945. godine. U ovom kratkom citatu sadržana je esencija tog našeg slobodarskog podviga. Rijetki su događaji čije značenje kroz vrijeme koje se sve više udaljava biva sve upečatljivije, važnije i aktuelnije. Narodi koji imaju velike datume i velika djela, uzimaju ih za vododjelnice, što ih čini besmrtnim. To su stožerne tačke koje ostaju u nacionalnom i državnom biću, i bivaju težište svekolike njihove istorije. Putokaz svevremene vizije koji vodi samo naprijed... Francuzi imaju pad Bastilje; Amerikanci Dan nezavisnosti; Italijani Dan ujedinjenja; Rusi Dan pobjede... Za Crnu Goru to je Trinaesti jul 1941. Prva prava pobuna protiv fašizma u porobljenoj Evropi. Istorijski događaj koji je otvorio novu nadu čovječanstvu usred najveće fašističke prijetnje. O njemu su izvijestili i London i Njujork i Moskva... Trinaesti jul je fascinirao jednog Žan-Pola Sartra, i zadivio Miterana. Najznačajniji događaj u Drugom svjetskom ratu, rekao je taj francuski predsjednik. A 65 godina kasnije, kad smo na referendumu olovkom, mirnim i demokratskim putem obnovili svoju državu, jedan američki predsjednički kandidat, senator Džon Mekejn, rekao je da je to možda i najveći demokratski projekat u Evropi nakon završetka Hladnog rata. Taj Trinaesti jul 1941. iznjedrio je 21. maj 2006. Kroz njega je progovorila Crna Gora nestala na Mojkovcu 1916. On je dao puni smisao crnogorskim velikim bojevima na Krusima i Vučjem Dolu. On je podsjetio na Trinaesti jul 1878. kad su velike sile na Berlinskom kongresu potvrdile nezavisnost i međunarodno priznanje tadašnjoj Crnoj Gori. Trinaesti jul 1941. je poslužio kao uzor i drugim jugoslovenskim i evropskim narodima. U proglasu CK KPJ narodima Jugoslavije prilikom obraćanja Srbima, pisalo je: „Na ustanak srpski narode! Ugledaj se na Crnogorce“...
Upravo zbog ideja i vrijednosti koje promoviše i čuva – slobodarstva i antifašizma – značaj Trinaestog jula ne samo da ne blijedi, nego postaje sve sjajniji. Njegova trajnost proizilazi iz činjenice da je to bila odbrana ne samo nacionalnih, već i univerzalnih civilizacijskih vrijednosti. Onih vrijednosti na kojima danas počiva savremeni demokratski svijet. O njegovom značaju riječi divljenja i uvažavanja izrekao je Tito prilikom proslave na Cetinju 1946. godine. On je izdvojio crnogrski ustanak od svih drugih na prostoru Jugoslavije: „Trinaestog jula ispisana je najljepša stranica u historiji crnogorskog naroda. Toga dana crnogorski narod vjeran svojim slavnim tradicijama borbenosti, slobodoljubivosti i pravde, uzeo je oružje u ruke da se odupre okupatorima. U Crnoj Gori je Trinaestog jula buknuo sveopšti narodni ustanak. Po tome se razlikuje ustanak u Crnoj Gori od razvitka borbe u ostalim krajevima". Interesantno je i svjedočenje druge strane, onih protiv kojih je ustao crnogorski narod. Italijanski ministar inostranih poslova grof Ćano piše u svom dnevniku 14. jula 1941: „...U Crnoj Gori je stanje veoma loše. Prijestolnica je izolovana, a ustanici su blokirali sve puteve. Poslali smo snage iz Albanije.“ Nekoliko dana kasnije, opet: „...Na djelu je rat između Italije i Crne Gore! Nadam se da će naši vojnici na vrijeme stići kako bismo ovo riješili, a da ne zatražimo intervenciju Nijemaca“. Krajem jula piše i ovo: „U Crnoj Gori je i dalje stanje veoma loše. Ustanak raste i pridružuju mu se i Srbi i Hrvati, a naše divizije ne uspijevaju ih odbiti s odlučnim ishodom. Sve ovo je grotesktno, ali čini da se zamislimo“. I Vladimir Dedijer je u svom dnevniku ovjekovječio Trinaestojulski ustanak. U Beogradu je pod datumom 18. juli 1941. zapisao: „Danas smo Lola Ribar i ja izdali vanredni broj „Radio pregleda“ u čast Crnogoraca koji su se digli na oružje. Stigla je vest da je skoro čitava Crna Gora slobodna“.
Crnogorski ustanak je presudno uticao da jugoslovensko vojno i političko rukovodstvo promijeni svoju strategiju i da se umjesto izvođenja pojedinačnih diverzantskih akcija pređe na masovan otpor okupatoru širom Jugoslavije.
Njegova veličina je i u tome što se za gotovo bilo koje mjesto u Crnoj Gori može reći da baš ono zaslužuje da bude domaćin obilježavanja jednog ovakog jubileja. Kao što se to s punim pravom i poštovanjem može reći za Žabljak, i za Durmitorski kraj. Nije slučajno što se crnogorsko viteštvo i slobodarstvo, i crnogorsko uzdizanje i postojanost uvijek vezuju za Lovćen i Durmitor. I što danas uz 75-godišnjicu ustanka obilježavamo i jubilej Durmitorske partizanske republike. Durmitorci su ustvari uvijek bili tamo gdje se stvara istorija. Među devet članova Pokrajinskog komiteta KPJ koji su u Stijeni Piperskoj 08. juna 1941. godine donijeli odluku o dizanju ustanka bio je i naš Radoje Dakić iz Male Crne Gore. Ne može nikako biti istorijska slučajnost da Tito ovdje boravi i uoči Drugog svjetskog rata, i tokom njegovog trajanja, kao i veliki broj istaknutih ličnosti koje svaka na svoj način personifikuju Narodnooslobodilačku borbu. Želim da podsjetim na još jednu istorijsku zanimljivost, koja ima vezu s našim vremenom. Nedaleko odavde, na Crnom jezeru, 21. maja 1942. godine održano je vojno-političko savjetovanje pod Titovim vođstvom na kojem je donesena odluka o nastupanju prema Zapadnoj Bosni. To ponavljanje datuma u crnogorskoj istoriji svjedoči najbolje o njenom dinamizmu. Dobro je neko napisao da je Crna Gora prva u Evropi po proizvodnji istorije po kvadratnom metru, možda odmah poslije Vatikana. Ovdje je na slobodnoj teritoriji od oktobra 1941. do juna 1942. postojala Durmitorska partizanska republika koja je bila svojevrsna laboratorija za nastanak nove revolucionarne vlasti, koja je kasnije stvorena kroz Narodnooslobodilačku borbu. Vlasti koja je vratila državnost Crnoj Gori i nacionalni ponos Crnogorcima, i učinila je jednom od šest ravnopravnih jugoslovenskih republika. Stvaranju Durmitorske partizanske republike prethodile su brojne organizovane akcije o čemu je svoje svjedočanstvo ostavio jedan od najistaknutijih ljudi ovoga kraja Mijuško Šibalić. Ostalo je zapisano i zapamćeno kako se u školi u Virku ljudski postupalo prema zarobljenim Italijanima, i pružena ljekarska njega jedinom od njih koji je bio povrijeđen prilikom zauzimanja Žabljaka.
Koliko god se navodilo podataka, ocjena i karakteristika o crnogorskom ustanku, o NOB, o ulozi Crne Gore i njenih građana svih nacionalnosti u toj neponovljivoj istorijskoj epopeji, ne može se pretjerati. Istoričari su izračunali da je za desetak dana tog jula 1941. oslobođena teritorija Crne Gore na kojoj je živjelo više od polovine njenih stanovnika; da su dvije italijanske divizije morale biti povučene sa istočnog fronta, radi borbi u Crnoj Gori; da je onesposobljeno oko pet hiljada neprijateljskih vojnika, od kojih je 730 poginulo, 1200 ranjeno, dok su ostali zarobljeni... U isto vrijeme, smrtno su stradala 72 ustanika, a ranjeno 53. Bio je to uvod u višegodišnju borbu crnogorskih i jugoslovenskih antifašista za slobodu Crne Gore i Jugoslavije. U toj borbi stradalo je 10% našeg ukupnog stanovništva. Dobro se zna, ali svaku priliku treba iskoristiti da se ponovi – da je Crna Gora bila pravi rasadnik NOB i Revolucije. Prilikom formiranja Glavne operativne grupe Vrhovnog štaba juna 1942., koja je izvršila čuveni marš u Zapadnu Bosnu, više od polovine njenog sastava bili su Crnogorci. Od 26 proleterskih bataljona, 14 je bilo iz Crne Gore. Od 27 komandanata divizija, 10 su bili Crnogorci. Oni su zauzimali gotovo polovinu od svih rukovodećih dužnosti u toku NOB. Među članovima Vrhovnog štaba bilo je više od jedne trećine Crnogoraca, a među narodnim herojima gotovo jedna trećina. Nakon rata, 36% od ukupnog broja generala Vojske Jugoslavije, bili su Crnogorci. Pri tom treba imati u vidu da je stanovništvo Crne Gore u ukupnoj populaciji Jugoslavije činilo oko 2%. Crnogorske jedinice su učestvovale u oslobađanju Srbije, Kosova i Metohije, BiH, Hrvatske i Slovenije. Nijedan rat do tada nije dao toliko znamenitih ljudi, heroja, istaknutih ličnosti svih profila iz Crne Gore, koji su uživali ogromni ugled širom Jugoslavije, i izvan njenih granica. Koji su pronijeli njenu slavu širom svijeta...
Dame i gospodo,
Priča o Trinaestom julu se nastavlja i dopisuje. Ona je svevremena. Njegove suštinske vrijednosti i poruke su neprolazne. Veličanjem Trinaestog jula 1941. mi zapravo govorimo o sadašnjosti. Govorimo o budućnosti. Jer, antifašizam je istorijska osovina vječnosti Crne Gore. Zar terorizam u današnje vrijeme, u vidu vjerskog fanatizma, djelovanjem Daeša, i kroz sve druge forme nije pošast našega doba, kao što je fašizam bio tada. Potrebna je odlučnost, svijest i energija pokoljenja koje je izvelo Trinaestojulski ustanak da damo svoj puni doprinos u traženju odgovora na savremene izazove. Danas nam je mnogo lakše, jer imamo svoju državu. Imamo svoje institucije, razvijenu saradnju sa susjedima, sa drugim državama u Evropi i svijetu. Integracije u NATO i EU smo izabrali kao okosnicu naše spoljne politike. Uvjereni smo da je za jednu malu, balkansku zemlju, to jedini logičan izbor. I da nije smetnja za osavremenjavanje tradicionalnih prijateljstava. Mi smo izabrali put koji vodi održivoj i dugoročnoj stabilnosti, bezbjednosti i prosperitetu. Upravo su takva partnerstva donijela sedam decenija mira Evropi, što je najduži period bez ratnih razaranja. Crna Gora je danas pouzdan partner i akter u svim međunarodnim regionalnim i širim okvirima. Proces pristupanja Crne Gore EU je u zreloj fazi, i već možemo osjetiti njegove efekte. Srećni smo što će današnje i generacije koje dolaze baštiniti tekovine 13. jula na kojima su udareni temelji ujedinjene Evrope. Bez obzira na sve savremene izazove, mi vjerujemo da će Evropa naći prave odgovore, i da današnje generacije neće dozvoliti da se olako ugrozi sve ono što je građeno decenijama. Za nas je najvažnije da je Crna Gora danas za stolom sa onima koji donose odluke o budućnosti Evrope i demokratskog svijeta. Na najbolji mogući način to se vidjelo na nedavno održanom Samitu NATO u Varšavi.
U godini jubileja kada slavimo desetogodišnjicu nezavisnosti možemo biti ponosni što smo na miran, demokratski način obnovili državnost. I što smo u ratnom vrtlogu 90-tih izbjegli krvave scenarije, kakvih je prepuna istorija ovih prostora. Jubileji su uvijek prilika da se podvuče crta, i sumiraju rezultati u periodu na koji se odnose. Mi se s razlogom možemo dičiti onim što je Crna Gora ostvarila tokom protekle decenije. Utoliko prije što taj put nije nimalo lak. Skoro članstvo u NATO, kao i uspješan pregovarački proces sa EU, motiviše nas da s još većim elanom nastavimo dalje s reformama. Sve što radimo, radimo i za buduće generacije kako bismo izgradili moderno društvo na osnovama postavljenim prije 138 godina kad je Crna Gora priznata kao 27. suverena država na svijetu, trajno utemeljenim obnovom crnogorskog imena i nacionalnog dostojanstva Trinaestojulskim ustankom prije 75 godina. Upravo to su autentični izrazi crnogorskog državnog i nacionalnog bića koji mogu biti garancija njegove vječnosti i u uslovima sveopšte globalizacije i novih tehnologija koje brišu ne samo geografske granice, već stalno pomjeraju granice ljudskog uma. Jasni istorijski horizonti i trajne vrijednosti na kojima se napajamo i koje moramo njegovati i promovisati, garancija su da i u tim uslovima, i u novim vremenima obezbijedimo svoje sigurno mjesto koje nam je oduvijek rezervisano u porodici evropskih naroda i država.
Hvala SUBNOR-u što je svojom dalekovidom politikom zanovio i raširio front antifašizma i tako trajno doprinio očuvanju i promociji tekovina Trinaestog jula.
Duboki poklon pred sjenima svih koji su svoje živote položili za velike ideale u ratu, i za njihovo ostvarenje u miru.
