Piše: Vladimir JOVANOVIĆ
Uzmu li se u obzir ankete, koje iz godine u godinu objavljuje CEDEM, između jedne četvrtine i jedne trećine građana, od svih institucija, najveće povjerenje imaju u obnovljenu Crnogorsku pravoslavnu crkvu. Na drugoj strani, Srpska pravoslavna crkva ima povjerenje između polovine i manje od dvije trećine crnogorskih građana; ili, prevedeno, uživa približno duplo veću podršku od Crnogorske crkve.
Podatak je od osobite vrijednosti ukoliko se zna da, između ostaloga, Crnogorska crkva još nema organizovan parohijski život u najvećem dijelu države, te da se protiv nje vodi brahijalna, jedna od najžešćih i najprljavih medijskih, političkih i kulturoloških kampanja. U njoj je do kraja 1990-ih učestovala i kompletna crnogorska vlast; a od tada, sve dosad, na manje transparentan, ali i ništa manje nepravedan način, neki njeni djelovi.
Gospodar slobodne Crne Gore Ivan Crnojević, mitropolit Visarion, episkop Vavila, klir i vjerni narod crnogorski, do 4. januara 1485. utemeljili su, na Cetinju, u slavu „Gospođe i majke Božije, u ime Njenoga Roždestva“, autokefalnu mitropolitsku katedru u Manastiru cetinjskome. Ona će, nasiljem Turaka, kasnije biće pripojena Pećkoj patrijaršiji. Kada se katedra u Peći 1766. samoukinula, tadašnji vladika Sava Petrović Njegoš, „glava Crnogorske crkve i crnogorskoga naroda“ (M. Dagović, „Glasnik SUD“, 1891) se „proglasio za samostalnoga arhijereja“ (D. Ruvarac, „Srpski Sion“, 1904).
Kako je obnovljen episkopat: Već do početka 1768. Crnogorska crkva je obnovila svoj puni episkopat – takoreći Sinod, sa trojicom arhijereja: Arsenijem Plamencem, Vasilijem Brkićem, te visokopreosvećenim Savom, kao poglavarom, saglasno 34. kanonu Svetih Apostola: “Episkopi svakoga naroda treba da poznaju prvoga između njih i da ga smatraju kao glavu”.
Od tada, autokefalni status Crnogorske crkve, kroz liturgijsko, evharistijsko jedinstvo, priznale su, koliko je dosad istraženo, crkve Carigradska, Ruska, Antiohijska, Jerusalimska, Kiparska, Grčka, Srpska, Rumunska... Naša autokefalna Crkva, deveta po rangu u Vaseljeni, upisana je u sveštene diptihe ruske („Spisok“, iz 1848. god. i kasnije) i nomokanon carigradski („Zbornik Božanskih i Svetih kanona – Sintagmu“, 1855). Arhipastiri crnogorski su kanonskim pismima obavještavali poglavare pomjesnih crkava kada bi bili intronizovani u “Svetu katedru Mitropolije autokefalne Crkve u Bogom štićenom Knjaževstvu crnogorskom” (mitropolit Mitrofan Ban, 1885).
Crnogorska pravoslavna crkva, sa rangom „Autokefalne pravoslavne Mitropolije“, tokom stoljeća, „kao član jedine, svete, katoličanske (saborne) i apostolske Crkve, kojoj je pastirenačelnik i glava Gospod i Bog naš Isus Hristos, čuva i održava jedinstvo u dogmatima i u kanoničkim ustanovama sa svim drugim pravoslavnim, autokefalnim crkvama, i ono će jedinstvo čuvati i održavati do vijeka“, navedeo je u crnogorskome Ustavu Svetoga Sinoda (1904, čl. 1).
Kako je Srpska crkva dobila autokefalnost: Savremena Srpska crkva – autokefalnost je dobila 1922 – svoje organizaciono prisustvo u Crnoj Gori temelji na tekovinama vojne okupacije i uništenja Kraljevine Crne Gore, te „ukidanja“ njene tradicionalne, autokefalne Crkve.
Ako je za tzv. Podgoričku skupštinu, okupljenu pod zaštitom srpskih bajoneta, lako provjerljivo da nije imala nikakav ustavni, demokratski i moralni legitimitet da odlučuje o sudbini naroda, države i dinastije, to je, za sudbinu Crnogorske crkve, još manje imao pravo da uradi okrnjeni, manjinski dio crnogorskoga Sv. Sinoda.
Svega trojica, od Ustavom predviđenh osmorice članova Sv. Sinoda, potpisali su 16. decembra 1918. na Cetinju „Zapisnik/Riješenje“ (Br. 1169) kojim nalaze „cjelishodnim i opravdanim“ da se „sv[eta] autokefalna Crkva u Crnoj Gori ujedini s nezavisnom Pravoslavnom crkvom u Kraljevini Srbiji a zajedno s ovom s cijelom sv[etom] Srpsko-pravoslavnom crkvom u novoj državi Srba, Hrvata i Slovenaca“.
„Zapisnik/Riješenje“ su potpisali članovi Sv. Sinoda: poglavar Crkve, mitropolit Mitrofan Ban, episkop zahumsko-raški Kiril Mitrović, te đakon Ivo Kaluđerović, sinodski sekretar i zapisničar, što će reći da on po Ustavu Sv. Sinoda nije imao pravo odlučivanja.
Akt je, takođe, potpisao i učesnik tzv. Podgoričke skupštine, mitropolit pećki Gavrilo Dožić – arhijerej Crnogorske crkve od 1913. godine – ali on uopšte nije bio član Sv. Sinoda.
Međutim, „Zapisnik/Riješenje“ nijesu potpisali čak petorica regularnih članova Sv. Sinoda – arhimandriti Cetinjskoga i Ostroškoga manastira, te još trojica protoprezvitera crnogorskih.
Čak i da je bio u kompletnom ili dovoljnom sastavu, Sv. Sinod nije imao ovlašćenja da mijenja ni oblasne granice eparhijâ unutar Crkve, bez odobrenja monarha, a nikakve da odlučuje o statusu cjelokupne Crkve.
Uostalom, prerogative za izmjenu statusa Crkve, nije imao ni samodržac – kralj Nikola I Petrović Njegoš. Takvo sudbonosno pitanje vjerovatno je isključiva nadležnost temeljno pripremljenoga crkveno-narodnoga sabora, sa učešćem, osim kompletnoga Sv. Sinoda, takođe i cjelokupnoga sveštenstva i monaštva Crnogorske crkve, te nezaobilazno i vjernoga naroda crnogorskoga – koji nikada nije održan.
Dvojica članova Sv. Sinoda, koji su potpisali „Zapisnik/Riješenje“, Mitrofan Ban i Kiril Mitrović, nijesu po rođenju ni bili crnogorski državljani. Rođeni su na teritoriji Austro-Ugarske, prvi je iz Grblja, drugi iz Paštrovića, a crnogorsko državljanstvo su stekli po osnovu naknadnoga pristupanja Crnogorskoj crkvi. Oni ni radi toga nijesu mogli odlučivati o Crkvi čiji su kanonski autokefalni status zadobile i očuvale generacije pravoslavnih Crnogoraca – arhijerejâ, klirikâ, đakonâ i mirjanâ, rođenih i krštenih u slobodi odbranjenoj u morima krvi.
I da smijemo zanemariti sve ove lako provjerljive činjenice, ostaje, sa stanovišta Crkve i njenih kanona, ključna nedoumica: na čemu se konkretno temelji sinodski „Zapisnik/Riješenje“?
Kanoni i crkva: U njemu se ne navodi niti jedno kanonsko pravilo, eklisiološko ili bogoslovsko tumačenje. Naprotiv, kao razlog ukidanja Crkve naveden je profani, necrkveni razlog, navodna odluka jednoga kvislinškog skupa – tzv. Podgoričke skupštine, čiji se delegati i sami izjašnjavaju da su skupljeni mimo zakona. Međutim, za svakoga je provjerljivo da niti jedna od ukupno četiri odluke tzv. Podgoričke skupštine, na koje se poziva „Zapisnik/Riješenje“, uopšte ne razmatra status Crkve, niti je neki njen diskutant pomenuo ni opstanak ni gašenje autokefalnosti Crkve!
S obzirom na aktuelne rasprave o svojinskome statusu crkava i vjerskih zajednica, važno je naglasiti da ne postoji akt kojim je 1918. ili kasnije Crnogorska crkva prenijela pravo pośeda nad crkvama, manastirima i pripadajućim nepokretnostima na Srpsku crkvu. Crnogorska crkva, odlukom „zastupnika naroda crnogorskoga“, koji su 1868. zasijedali na Cvijeti, posljednju neđelju prije Vaskrsa, dobila je pravo pośeda nad crkvenom imovinom, ali ne i pravo svojine nad njima, koje je bilo i ostalo isključivo u rukama crnogorske države – sve to je potvrđeno Opštim imovinskim zakonikom (iz 1888. god, čl. 719), Ustavom pravoslavnih konsistorija (1904, čl. 109), etc.
Na simboličnoj ravni, ukidanje Crnogorske crkve je „proslavljeno“ satanističkim obredom izvršenim u krajem 1918. u Nikšiću:
„U jedan sat noću, jedna grupa srbijanskih oficira, praćena vojnicima i jednom grupom najgore fukare, kojom su terorizirali čestito i mirno stanovništvo, izvršila sljedeći odvratan zločin, želeći tim ubiti autoritet Crkve, odnosno svetitelja – patrona crnogorskoga naroda i crnogorske države. Napravili su tri kovčega, na formu mrtvačkih sanduka. Na jednom je bilo napisano ’Sv. Petar’, na drugom, ’Sv. Vasilije’, a na trećem ’Crnogorska Kruna’. Ove kovčege su nosili kroz varoš Nikšić na način kao što se čine crkvene procesije, zatim su se zadržali na trgu, gdje su iskopali tri groba, u koja su položili ova tri kovčega. Poslije ovoga održali su opijelo, kao što se to čini u Pravoslavnoj crkvi prilikom sahrane. Kako je u Pravoslavnoj crkvi običaj da se grobovi preliju vinom i uljem, to su, umjesto toga, srbijanski oficiri prepišali javno grobove“ („Nekoliko stranica iz krvavog albuma Karađorđevića. Dokumenta o zločinima Srbijanaca u Crnoj Gori“, 1921).
Prethodno, na tzv. Podgoričkoj skupštini, kako svjedoči užasnuti crnogorski patriota Nikola T. Zec, predlagano je „da se ćivot Svetog Petra izbači iz Cetinjskoga manastira i javno spali na Balšića pazaru“, da se, kako je rečeno, „narod ne klanja pred jednom smrdljivom lješinom“.
Brojni klirici Crnogorske crkve, učestvovaće u oružanom i političkom otporu srpskoj okupaciji; arhimandriti Nikodim Janjušević, Maksim Pavićević, Filaret Koprivica; prezviteri: Jovan Jovetić, Ivo Ban, Antonije Jakšić, Ilija Jovićević, Bogdan Burić, Ilija Kapičić, Simo Martinović, Miloš Turčinović, Pavić Keković, Luka Pekić, Pavle Rajković, Petar Vujović, Marko Plamenac, Petar Kapičić, Ljubomir Nikolić, Petar Vuković, Đorđije Milić, Petar Mijanović; zatim, bogoslovi Mirko Dragović, Milo Kapičić...
Kralj i Vlada Crne Gore u egzilu, koji su u to vrijeme još bili priznati od svih velikih sila, nikada nijesu dali saglasnost za ukidanje Crnogorske crkve. Vlada je 1919. protestovala kod Carigradske patrijaršije, napominjući da to „Crna Gora, kao nezavisna država, i Crnogorska crkva kao crkva, neće priznati“ (Arhiv Jugoslavije, FMV, 69-10-24). Službeni „Glas Crnogorca“ je 1920. ocijenio da su to nedjelo obavili „beogradski zločinci“.
Nekanonsko ukidanje CPC: Na opisan, nekanonski način, „ukinuta“ je Crnogorska pravoslavna crkva. Dvije od ukupno tri eparhije crnogorske su do 1929-1931. su arondirane – Zahumsko-raška sa katedrom u Ostrogu i Pećka. Arhiepiskopiji cetinjskoj (Crnogorskoj ili Cetinjskoj mitropoliji) promijenjen je naziv: prozvana je, prvi put u istoriji, „Mitropolija crnogorsko-primorska“.
Suštinski, od 1920, Beogradska patrijaršija, uz javnu ili tajnu potvrdu tamošnjih diktatorskih vlasti –karađorđevićevske, titoističke ili slobističke – intronizuju episkope i administratore na Cetinju. Od 1920. do sada to su, u najvećem broju, bile osobe koje nijesu ni rođene u Crnoj Gori: G. Dožić 1920-1938, N. Jokanović (1938-1939), J. Lipovac (1940-1945), J. Cvijović (1945-1946), V. Rajić (1946-1947), A. Bradvarević (1947-1954), M. Đorđević (1954-1955), V. Prodanov (1955-1958), H. Vojinović (1958), P. Stojčević (1958), G. Đorić (1958-1959), A. Frušić (1959-1961), D. Dajković (1961-1990, kao „bjelaš“, učesnik uništenja crnogorske države), N. Bogunović (1990), A. Radović (od 1990).
Nepotrebno je obrazložiti da arhijereji u Crnoj Gori nijesu tokom stoljeća nikada postavljani iz Beograda: od Ivana i Đurađa Crnojevića, preko Crnogorskoga zbora, arhijerejâ-predšestvenika, Sv. Sinoda Crnogorskoga i monarhâ iz kuće Petrovića-Njegoša, uvijek su istinski arhipastiri crnogorski birani, imenovani i u svešteni tron cetinjski uvođeni od strane Crnogoraca.
Misija srpskih episkopa u Crnoj Gori nikada nije bila soteriološka, usmjerena ka spasanju duša kroz Hrista Spasitelja, već se ona, od 1918. do danas, sastojala od nehrišćanskih pokušaja denacionalizacije, razdržavljenja i obezglavljenja Crnogoraca. Nemoguće je, sa duhovnoga stanovišta, ne dovesti u vezu „ukidnaje“ Crnogorske crkve sa posljedicama – čak dva strašna bratoubilačka rata (1918-1929; 1941-1945); kao što je, voljom i milošću Svetoga Duha, nemoguće ne dovesti u vezu vaskrs iz 1993. Crnogorske crkve i potonju obnovu crnogorske nezavisnosti.
Sadašnje srpske eparhije u Crnoj Gori – Crnogorsko-primorska i Nikšićko-budimljanska, nakon obnove crnogorske nezavisnosti, prijavljene su u Srbiji, u tamošnjem Registru crkava i verskih zajednica kao organizacioni djelovi Beogradske patrijaršije. Te eparhije, kao ni one iz Trebinja i Prijepolja, koje ovđe imaju manji broj parohija na crnogorskoj teritoriji, nijesu registrovane u skladu sa važećim crnogorskim Zakonom o pravnom položaju vjerskih zajednica.
I dok istorijska, matična Crnogorska pravoslavna crkva, preživljava sa godišnjim budžetom od oko 50.000 eura, samo Eparhija crnogorsko-primorska, prema podacima koje je 2011. objavio mitropolit Amfilohije, ima deklarisani budžet od 2-2,5 miliona eura.
„Aminom“ vlasti crnogorskih, Beogradska patrijaršija još pośeduje preko 600 crkava i manastira koje su tokom stoljeća izgradili pravoslavni crnogorski narod i država, a osveštala ih i sačuvala Crnogorska pravoslavna crkva. (Pobjeda)
