Piše: Novak ADŽIĆ, istoričar i pravnik
U red istorijskih izvora, ne primarnih, ali dakako sekundarnih (ali opet izvora, koji su u opticaju u nedostatku prvorazrednih) spadaju i publicistički izvori, i to oni koji su namijenjeni javnosti, a u koje spada i pisanje štampe o ljudima, događajima, fenomenima i odnosima u jednom vremenu.
U okviru te vrste istorijskih izvora, spadaju i izvještaji specijalnog izvještača beogradskog lista „Balkan“ novinara i publiciste Pantelije Jovovića o stanju u Cnoj Gori (1919-1923).
Koherentno naslovu ovog teksta, ovom prigodom donosim specijalni izvještaj Pantelije Jovovića, odnosno, njegov autorski tekst, objavljen u listu „Balkan“, pod naslovom „Ubice svoga naroda“, u broju 234 pomenutog beogradskog glasila, od 29. avgusta 1922. godine. Taj Jovovićev tekst, obavještava javnost o tadašnjem stanju u Crnoj Gori i o zločinima koji se čine, u ime „ujedinjenje države“ nad crnogorskim narodom, od strane organa vlasti i njenih eksponenata, tada uglavnom iz redova ondašnje Demokratske stranke u Crnoj Gori i to od strane zastupnika te političke partije, čije je sjedište bilo u centralističkom Beogradu i čiji je predsjednik bio Ljubomir-Ljuba Davidović, a koja je u Crnoj Gori imala svoju filijalu, koju su, pored ostalih, predstavljali Andrija Radović, Todor Božović, dr Nikola Škerović itd.
Tekst Pantelije Jovovića, kojeg u nastavku ovog teksta objavljujemo u cjelosti (i u prilogu dajemo faksimil njegovog originala) predstavlja samo jedan, i to mali dio, iz raspoložive istorijske građe, koja rječito govori o tragičnoj sudbini Crnogoraca i Crne Gore i to u vrijeme, koje je, nakon 1918. godine slijedilo, a kad je Kraljevina Crna Gora postala žrtvom nasilne okupacije i aneksije počinjene od strane Srbije i njenih trupa, regularnih i plaćenih, odnosno, paravojnih u njenoj službi. I kad su Crnogorci stradali jer se nijesu htjeli odreći Crne Gore.
Naravno, u Jovovićevom tekstu su se potkrale i neke materijalne grješke, kao na primjer ona oko paljevine kuće bjelopavlićkog serdara Jagoša Radovića, oca Andrije Radovića. Nju su, uz znak osvete, zbog oca i sina, zapalili crnogorski zelenaši (1919), a ne bjelaši i „omladinske čete“, kako u tekstu tvrdi Pantelija Jovović. Ostali dio Jovovićevog teksta oslanja se na onome što se može nazvati prilično vjerodostojno kazivanje.
Bitno je napomenuti da ovaj tekst Pantelije Jovovića jako koristan i poučan, te da on do sada nije integralno bio objavljen u crnogorskoj istoriogafiji. U nastavku ovog članka kompletno ga prenosimo. On glasi:
“Ubice svoga naroda.
(Specijalan izveštaj „Balkanu“)
PODGORICA, 29. avgusta.- Odmah poslije likvidacije Izvršnog Odbora obrazovan je bio u Podgorici naročiti omladinski odbor pod predsedništvom pukovnika Mašana Božovića, okružnog komandanta. Članovi toga odbora bili su d-r Stanko Radović, koji je u svoje vreme vodio po novooslobođenim krajevima austrijskoga vojnoga atašea Hupku da fotografira vojne strategijske objekte, d-r Škerović, Mihailo Božović ondašnji okružni načelnik u Podgorici i drugi. Kao delegata za paljevine kuća ovaj odbor je poslao g. Božovića kod vladinog poverenika na Cetinje od koga je Božović dobio blagoslov za svoj nameravani posao. Prvu kuću zapalili su odmetnika Brajovića a posle tri dana kuću serdara Jagoša Radovića. Obrazovana rulja posle toga, predvođena majorem Blažom Božovićem, barjaktarom Jevtom Ćetkovićem i drugima, krstarila je po okrugu podgoričkom paleći kuće, pljačkajući tuđu imovinu, batinajući žene i decu a tamnice puneći ženama i nevinom decom. Ta aranžirana banda krstarila je i po Rovcima, nikšićkom i cetinjskom okrugu i palila gde god je stigla. S vremena na vreme u okrug podgorički je dolazio iz Beograda Todor Božović narodni poslanik i kad god je došao bez krvi nije prošlo. Ta hajka se tako produžavala do samih izbora za današnju Narodnu Skupštinu. Posle izbora borba se u istom vidu prenela na tako zvane komuniste. Prošle godine baš u ovo vrijeme došao je iz Moskve zloglasni komunistički agent d-r Vukašin Marković, koji se je u početku odao mirnom seljačkom životu bez ikakvih namera o propagandi svojih komunističkih načela. No jednog dana on dolazi u konflikt s Todorom Božovićem na jednom skupu. To se desilo 6.oktobra prošle godine. Božović uvređen prebacivanjima od strane d-ra Markovića na jedan nedostojan način naredi sreskom načelniku Blažu Piletiću, bivšem dijurnisti opštine niške da pošalje 20 žandarma da ubiju d-ra Markovića. Piletić se odazove njegovom naređenju i 20 žandarma s pisarem Belevićem pođu i nađu d-ra Markovića u tuđoj kući baš u momentu kada je pregledao jednog bolesnika. Oni napadnu na njega i rane ga i on se onako ranjen odmetne od vlasti. Odmah drugog dana posle toga Blažo Piletić i Radovan Bošković današnji okružni načelnik u Podgorici potraže vojnu pomoć i izjutra pođu s mitraljezima i topovima u poteru za Markovićem i čim su prešli most piperski otvore paljbu topovsku protiv sela Markovića ali d-ra Vukašina nisu mogli nigde videti. Pokupe žalosno i nevino seosko stanovništvo i doteraju ga u Podgoricu i s njime napune podgoričke kazamate a njihovu nepokretnu imovinu opljačkaju i odrede kontribuciju da svaka kuća pored toga plati još po 100 dinara !
Dolaskom Todora Božovića ovamo ove godine je nastala nova hajka i novae nesreće za pleme pipersko. Pljačka, ubistvima, kundačenjima žena i dece nije bilo kraja. On se posle toga vraća u Beograd i ovamo se po njegovom odlasku prilike poboljšavaju. No na nesreću ovoga naroda on u maju ove godine ponovo dolazi ovde i odmah padaju deset žrtava. Od tada se nije ništa desilo.
Stubovi današnjeg krvavog režima u Crnoj Gori i glavne demokratske perjanice su Stanko Radović i Mihailo Marković. U kući ovoga drugoga kako tvrde očevidci nalazi se srebrno posuđe i kašike s monogramima kneza Mirka.
Ovi ljudi uvek prilikom dolaska kakve komisije iz Beograda, koja bi htela da ispita prilike u Crnoj Gori, blagovremeno dobiju o tome instrukcije od Todora Božovića iz Beograda kako ne bi komisija došla u dodir s narodom nego s njima ili njihovim ljudima. Tako je postupljeno prilikom dolaska pok. Koste Stojanovića ministra finansija, Žike Lazića šefa javne bezbednosti u Beogradu i generala Dimitrijevića.
Za danas ovoliko a sutra ću vam se opet javiti.
Pantelija Jovović“
(“Balkan”, Beograd, br.234, od utorka 29.avgusta 1922.g).
