Piše: Slobodan JOVANOVIĆ
Izgleda da pojedini politički akteri u Crnoj Gori imaju jedan jedini politički kredo, pokušavajući da svoju političku i intelektualnu impotentnost nadomjeste manipulacijom o sopstvenoj ugroženosti i ugroženosti onih koje predstavljaju.
Sistem „sisanja dvije sise“, jedna je država Crna Gora a druga država Srbija, funkcionisao je sve vrijeme njihovog političkog djelovanja. Prije desetak dana je jedan četnički vojvoda iz Crne Gore kod drugog vojvode u Srbiji pokušao da oživi drugu s... isplakavši se nad sudbinom „svog naroda“ u Crnoj Gori. Već pomalo iritira ćutanje ili nesposobnost naučnih institucija, crnogorskih intelektualaca, magistranata, doktoranata, ... u Crnoj Gori da već jednom ogole pitanja prava Srba u Crnoj Gori i njihove ugroženosti ili njene zloupotrebe.
Zar je toliko komplikovano izvući iz međunarodnih akata obaveze poštovanja ljudskih i nacionalnih prava, uporediti sa drugim demokratskim zemljama, pa i sa Srbijom, tu temu jednom već uzeti iz ruku svakakvih politikantskih šalabajzera i ogoliti suštinu optužbi prema crnogorskoj državi? A suština je da se u Crnoj Gori svaki krš proglašava srpskim, pa ako neko na neki krš ispiše grafit „Crna Gora“, to se odma' pretstavlja kao kršenje prava Srba. Što se od te teme bježi kad je to pitanje koje nagriza Crnu Goru i ne dozvoljava joj da nacionalna pitanja postavi na način kako je to urađeno u svim zemljama savremene demokratije: kroz korpus induvidualnih ljudskih prava i manjinskih prava. Trećeg načina nema i nadam se da mi ga Crnogorci nećemo izmišljati. Dosta je umišljenosti iz doba socijalizma o originalnosti u rješavanju političkih i društvenih pitanja i vrijeme je da, prihvatajući evropske vrijednosti, prihvatimo i evropsku praksu. Sjetite se samo originalnosti o narodnostima u bivšoj Jugoslaviji, preuzetu iz još jednog „kreativnog“ centra, SSSR-a!
Geneza kolektivnih prava: Da ne ulazimo u dublju analizu i genezu kolektivnih prava od vremena prava vjerskih zajednica u XVI stoljeću pa do Versajske mirovne konferencije poslije Prvog svjetskog rata, kada su grubo pogažena manjinska prava naroda koji su ušli u novostvorene države odbijanjem da u Pakt Društva naroda budu uključene odredbe o zaštiti manjina. Pozabavićemo se samo periodom poslije Drugog svjetskog rata. Mada nije naodmet naglasiti da je npr. Poljska imala na svojoj teritoriji stanovništvo u kojem su 40 odsto činile manjine da bi se danas Poljska uzimala kao gotovo jednonacionalna – Poljaci čine 98 odsto stanovništva Poljske. Možda tu leži problem položaja crnogorskog naroda u KSHS i Kraljevini Jugoslaviji?
Skupština Društva naroda u rezoluciji koju je usvojila 21. septembra 1922. naglašava da je „dužnost lica, pripadnika rasnih, vjerskih ili jezičkih manjina da sarađuju kao vjerni sugrađani sa nacijama kojima sada pripadaju“. Zemlje koje su izazvale Drugi svjetski rat, zloupotrijebile su svoje manjine, a zatim je više manjina na okupiranim teritorijama Evrope teško stradalo, naročito manjine koje su okupacione vlasti smatrale za neprijateljske. Nažalost, zloupotreba manjina se dešava i u novije vrijeme. Svjedoci smo ratova koje je Srbija vodila pod izgovorom da štiti Srbe van granica Srbije. Danas se to dešava u Ukrajini, u kojoj se intrumentalizovala ruska nacionalna manjina sa ciljem osvajanja tuđih teritorija. Naravno, i crnogrski Srbi su instrumentalizovani u najvećoj mogućoj mjeri.
Nakon završetka Drugog svjetskog rata akcenat je dugo bio na individualnim pravima, smatrajući da se kroz induvidualna prava mogu zadovoljiti etnička i kulturna posebnost. Međutim, pokazalo se da u zemljama u kojima se nacija shvata u etničkom smislu kao zajednica ljudi istog pretpostavljenog porijekla, jezika, tradicije, religije, istorije (mada nijedan od ovih elemenata nije ni nužan niti dovoljan), postoji potreba da se etnička i kulturna prava nacionalnih manjina posebno zaštite.
Tzv. zapadne države se zasnivaju na političkom poimanju nacije kao grupe koja obuhvata najrazličitije etničke i vjerske grupe i rase, koje zajedno čine jednu naciju, pa se sva prava ostvaruju kroz korpus građanskih prava. Na razvoj političke i pravne svijesti o značaju unapređenja položaja manjina presudan uticaj su imale evropske međunarodne institucije – Savjet Evrope i OEBS. Sa ovim procesom Savjet Evrope počeo je još 1950. godine usvajanjem Konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, a nastavljen je donošenjem Evropske povelje o regionalnim ili manjinskim jezicima (1992) i tri godine nakon toga Okvirne konvencije za zaštitu nacionalnih manjina, do sada jedinog multilateralnog instrumenta zaštite prava nacionalnih manjina u Evropi. OEBS standardi su uglavnom obezbjeđeni u Kopenhagenskom dokumentu iz juna 1993, kojim se garantuju ljudska prava i zaštita manjina.
Nacionalna i ljudska prava: Dakle, da rezimiramo: nacionalna prava u nekoj državi se štite kroz korpus individualnih ljudskih prava, koja podrazumijevaju i sva prava iz ispoljavanja etničke i kulturne posebnosti, i kroz korpus zaštite manjinska prava, kao kolektivnog načina zaštite etničkih i kulturnih prava.
„Pod nacionalnom manjinom, podrazumijeva se grupa stanovništva koja ne pripada narodu s kojim živi u zajedničkoj državi već etnički čini sastavni dio drugog naroda u drugoj državi, a koncentrisana je u pojedinim naseljima ili područjima u dovoljnom broju tako da se može koristiti priznatim posebnim pravima na upotrebu maternjeg jezika u javnom saobraćaju i na izražavanje svojih nacionalnih specifičnosti“.
Kada bi mi Crnogorci mogli biti nacionalna manjina u Crnoj Gori, bar bi mogli ostvariti svoja prava kod međunarodnih institucija. Ali, nemamo druge države do ove koju imamo! Jer posebna pravna zaštita se uvodi s ciljem da bi etničke, jezičke, vjerske, nacionalne manjine mogle uživati ista ona prava i slobode koje imaju i pripadnici većinskog naroda u nekoj državi.
Mi u Crnoj Gori imamo svojevrstan paradoks: kada bi nacionalne manjine imale ista prava poput Crnogoraca u Crnoj Gori, naročito kad su u pitanju zaštita od asimilacije, očuvanje kulturne i vjerske baštine, jezik i vjera, osnovano bi mogli da tuže Crnu Goru međunarodnim instuticijama za kršenje zagarantovanih manjinskih nacionalnih prava. Ako se pogleda što međunarodne deklaracije predviđaju u zaštiti nacionalnih prava manjinskih naroda, Srbi u Crnoj Gori uživaju kudikamo veća prava nego što su zagarantovana tim dokumentima. I u pogledu kulture, vjere, jezika, nacionalnih institucija, informisanja (prepune prodavnice srpske štampe, više desetina televizijskih kanala, ...), manifestacija, izdavačke djelatnosti, ... Čini se da ne postoji nacionalna grupacija koja uživa veći nivo prava u svjetskim razmjerama, koja uveliko prevazilaze prava naroda čije ime nosi država, ili koji nosi ime po državi, svejedno.
Ako se uporede pozicije SPC i CPC može se konstatovati izuzetno visoka diskriminacija Crnogorske crkve. Objekte koje su gradili preci današnjih Crnogoraca, koji su baština Crnogoraca i koji su pripadali državi Crnoj Gori danas su u rukama SPC, u najvećem broju slučajeva protivpravno i kriminalnim malverzacijama, i ne mogu ih koristiti vjernici CPC. Takođe, ako se uporedi položaj nacionalnih naučnih institucija, izdavačke djelatnosti, medija, manifestacija, situacija je katastrofalna na štetu Crnogoraca.
Čak i kad nose crnogorsko ime mnoge institucije su sve samo ne to. Jedinstven je slučaj da Crnogorci skoro plebiscitarno žele da se akademija nauka koja nosi njihovo ime – raspušti, jer je ne doživljavaju kao svoju! Kuknjava oko jezika je, u najmanju ruku, farsična. Jezička promjena koja se desila u Crnoj Gori je krajnje formalna. U suštini se ništa nije promijenilo u svim vidovima djelatnosti u Crnoj Gori u odnosu na devedesete, kada se jezik u Crnoj Gori zvao – srpskim! U Parlamentu, svim državnim institucijama, u medijima, u izdavaštvu, u svakodnevmnom obraćanju piše se i govori istim jezikom kao u vrijeme kada je Crna Gora bila satelit u velikosrpskoj agresiji na nekadašnje narode Jugoslavije.
Vrijeme kada je mitropolit Amfilohije Radović o „ujedinjenju srpskih teritorija“ govorio: “Kičmena moždina tih Ujedinjenih zemalja već se zna i ona se - i pored svih tegoba - ponovo oblikuje, a to je Srbija i Crna Gora. Zatim tu spada istočna Hercegovina, jedan dobar deo Bosanske Krajine, Srpska Krajina... Konture tih srpskih zemalja već su se nazrele tako jasno u svim ovim zbivanjima i samo je velika nesreća što na vapaj i krik Srpske Krajine nije uslišeno u pravom trenutku...” (Duga, 20. april 1992). Tako da reći da je srpskom narodu u Crnoj Gori uskraćeno pravo da govori, uči, piše na svom jeziku je na nivou patetične farse. Jedino ako ne misle da se u Crnoj Gori uvede beogradski govor, koji se, ionako, više koristi u javnom govoru od crnogorskog jezika. Pitanje zvaničnog jezika je pitanje o kojem odlučuju svi građani Crne Gore bez obzira na naciju, vjeru i slično. Fašisoidne tvrdnje da o jeziku nemaju pravo da odlučuju nepravoslavni narodi najviše govore o onima koji ih iznose. Veoma su rijetki primjeri da se referendumom odlučivalo o tome koji će jezik biti zvanični. Što se Crne Gore tiče o tome se odlučilo 21. maja 2006. godine i političkom voljom građana Crne Gore.
Partijsko kumstvo: Svemu ovome nije kumovala samo vlast, već i partije koje sebe smatraju crnogorskim partijama i koje nijednog trenutka nijesu postavile u djelokrug svog djelovanja ova pitanja, stavljajući utilitaristički svoj bijedni interes iznad državnog. Koliko to jeste uistinu bijedno govori i to da su spremni na paktiranje sa onima čiji je interes nestanak Crnogoraca kao etničkog, kulturnog i istorijskog nosioca državnosti Crne Gore. Da ne pominjem dio mladih, obrazovanih ljudi, okupljenih oko jednog dnevnog lista i televizije, koji su umislili da se stvaranjem bezlične Crne Gore može ostvariti uspješna država. I to u vremenu u kojem je nacionalno i nacionalizam u tolikoj mjeri postao dominantan oblik globalnog ponašanja da to od Crne Gore može stvoriti samo glinenog goluba, zemlju neuspješnu u svim djelatnostima (uključujući i sport koji je toliko omiljen u Crnoj Gori), zemlju koju bi svako koristio za sopstvene interese, bez potrebne doze patritizma i želje za opštim interesom.
I najrazvijenije, najgrađanskije, najdemokratskije zemlje svijeta poštuju svoje simbole i njeni građani imaju jaka nacionalna osjećanja prema svojoj zemlji. Još je zanimljivije da se niko od tog društva ne bavi egzaltacijom srpskog patriotizma u Crnoj Gori, već im je posprdnost samo namijenjena nezavisnoj Crnoj Gori. Čovjek mora da osjeti dozu gađenja prema tim ambivalentnim likovima i licemerju koje iskazuju.
Primjer budvanske table: Aktuelna priča o uklanjanju table na ulazu u Stari grad u Budvi sa tekstom koji nema veze sa istinom, najbolje govori u kojoj mjeri niko do sada nije vodio računa da li ta tabla vrijeđa osjećanja pripadnika crnogorske nacije. Radi se o periodu koji se slobodno može smatrati jednim od najtragičnijih perioda crnogorske istorije. Periodu u kojem je nasilno anektirana Crna Gora i izbrisana sa evropske mape, praćenog nasiljem nepojmivom ljudskom umu. Ta tabla ne vrijeđa samo Crnogorce, vjerujem da termin „oslobodioca“ vrijeđa i Albance koji su se zajedno sa Crnogorcima borili za slobodu Crne Gore, koji su masovno ubijani u pograničnim krajevima prema Albaniji i čijih su na desetine hiljada nemoćnih u zimskim uslovima izbjegli u izbjeglički logor u Skadru. Jadni su oni koji Budvu izmještaju iz Crne Gore zato što nije bila dio Kraljevine Crne Gore. Valjda tvrde da je Budva bila austrougarska? Galama oko uklanjanja table nije ništa drugo do zapišavanje krša po Crnoj Gori, jer svako elementarno informisan zna da nikakvog oslobađanja Budve nije bilo niti se imala od koga oslobađati. Nekome je i tragedija Vukovara bilo „oslobođenje“ Vukovara. Da ne pominjem još neka tragičnija „oslobođenja“. Još mi je morbidnije da zamislim table sa takvim sadržajem. Još je Svetozar Marković pisao o tome kako su Srbi prečesto brkali termine oslobađanje i osvajanje.
Maks Veber je, pišući o različitim nacijama koje su nastale iz širih etničkih zajednica samo na osnovu religije, uzimao Srbe i Hrvate kao primjer. Religija je umnogome doprinjela u XIX stoljeću da se i kod Crnogoraca stvori dvojna nacionalna svijest. Formiranje srpske nacije od raznih etničkih grupa na osnovu pravoslavne konfesionalne pripadnosti i političke ambicije crnogorskog dvora imaju za posljedicu da danas dobar dio stanovnika Crne Gore ima animozitet prema sopstvenoj državi, doživljavajući njenu nezavisnost i samosvojnost kao izdaju nacionalnih osjećanja i etničkog karaktera crnogorske države.
Nažalost, ova vrsta besmislica neće nestati još dugo vremena, posebno što se niko u Crnoj Gori ne trudi da demistifikuje pojmove etnije, naroda i nacije kao konstrukta ljudskog mozga koji nema skoro nikakve veze sa genetskim i rasnim, te da je srpska nacija, poput crnogorske ili svih nacija svijeta konglomerat različitih porijekla. Višeetničke, višenacionalne države, višekonfesionalna društva, multikulturalizam - predstavljaju pravilo, a ne izuzetak u svijetu. Jer, u svijetu je manje od 200 država, a pretpostavlja se da ima i nekoliko hiljada politički relevantnih etničkih ili nacionalnih grupa, zajednica. Sve one funkcionišu u okvirima svojih država i ostvaruju sebe unutar tih država.
Biti manjina u vremenu kada postoje efikasni mehanizmi zaštite manjinskih prava nije nikakva tragedija. Tragedija je kad se pokušava odrediti karakter države na osnovu svog sopstvenog osjećanja pripadnosti narodu druge države, stvarajući loše odnose između te države i države u kojoj se živi i praveći od sebe eksponenta zagovornika nacionalističkih i veledržavnih projekata. A još veća je tragedija kad se prave kratkoročno oportuni savezi sa takvima, iako to dugoročno može ugroziti i samu državu. Crna Gora može postati uređeno, demokratsko društvo sa prosperitnom ekonomijom samo u društvu isto takvih, a to su nesumnjivo zemlje članice NATO-a i EU. I nije ključno hoće li ili neće sadašnja vlast biti dio tog procesa, već da li će opoziciona Crna Gora prepoznati svoju odgovornost u tome. Može se i preraspodjelom snaga Crna Gora učiniti boljim mjestom za život.
