Marija Vuksanović, projekt menadžerka i članica Monitoring tima Centra za demokratiju i ljudska prava (CEDEM) ocjenjuje da je Strategija reforme pravosuđa pravilno uočena potreba racionalizacije sudskog sistema ali i smatra da bi trebalo preispitati predloženo rješenje da se spoje prekršajni organi sa sudovima opšte nadležnosti.
- Redefinisanje statusa i strukture organa za prekršaje je važan segment racionalizacije pravosudne mreže. Prema našem mišljenju, ovo rješenje nije adekvatno, imajući u vidu specifičnost prekršajnog postupka i način rada prekršajnih organa, posebno kratke rokove zastarelosti i tendenciju širenja materijalnopravne osnove presuđenja. Osim toga, takvo rješenje bi povlačilo i prelivanje ogromnog broja predmeta u rad sudova opšte nadležnosti, što bi moglo značajno ugroziti efikasnost presuđenja, posebno u onim sudovima koji su već opterećeni velikim brojem predmeta, poput Osnovnog suda u Podgorici. Zato je CEDEM za opciju da postojeći područni organi za prekršaje steknu status - specijalizovanih sudova. Osnivanjem šest takvih sudova - moguće čak i tri - sa više područnih odjeljenja može se izvršiti racionalizacija koja ne ide na uštrb prava građana i građanki - ističe Vuksanović u razgovoru za Portal Analitika i napominje da je CEDEM uputio Ministarstvu pravde pisane sugestije sa prijedlogom rješenja.
Vuksanović naglašava i da je - u cilju jačanja nepristrasnosti i depolitizacije pravosudnog sistema - neophodno usvojiti precizniju regulativu izbora članova Sudskog i Tužilačkog savjeta, Ustavnog suda, kao i Vrhovnog državnog tužioca.
- Neophodne garancije za depolitizaciju pravosuđa nisu obezbijeđene ni ustavnim promjenama iz 2013.godine, već ih je trebalo obezbijediti kroz izmjene sistemskih zakona u oblasti pravosuđa, što još uvijek nije postignuto. Dovoljno je samo ukazati na nedostatke u postupku nominovanja kandidata za VDT-a u prethodnom periodu, uključujući i izmjene Poslovnika Skupštine Crne Gore koje su imale za cilj da - suprotno Ustavom određenoj proceduri za izbor VDT-a - omoguće i treći krug glasanja! U opštem reizboru tužilaca, sa važećim zakonskim rješenjima, bez postojanja jasnih i objektiviziranih mjerila za ocjenu kriterijuma ostavljeno je dovoljno prostora za neujednačeno ocjenjivanje kandidata, kao i za politički uticaj, što na određeni način dezavuše ustavne izmjene. Svi ovi činioci nameću potrebu za usvajanjem preciznije zakonodavne regulative u pogledu izbora članova Sudskog i Tužilačkog savjeta, Ustavnog suda, kao i Vrhovnog državnog tužioca - zaključuje Vuksanović.
ANALITIKA: Kao ekspert CEDEM-a učestvovali ste u raspravi o Strategiji reforme pravosuđa 2014-2018. godine. Da li su u dokumentu precizno definisani svi ključni nedostaci koji karakterišu crnogorski pravosudni sistem?
VUKSANOVIĆ: Strategija reforme pravosuđa 2014-2018 ima za cilj da omogući dalju izgradnju pravosudnog sistema Crne Gore u skladu sa zahtjevima domaće i međunarodne javnosti za nezavisnim, odgovornim i efikasnim pravosuđem. Bazirana je na analizi efekata reformskih aktivnosti iz Strategije reforme pravosuđa 2007-2012 i kao takva jasno identifikuje ključne nedostatke koji karakterišu crnogorski pravosudni sistem: veliki broj neizvršenih sudskih presuda, dugo trajanje sudskih postupaka, odsustvo jedinstvenog sistema izbora nosilaca pravosudnih funkcija na državnom nivou i ograničenu finansijsku nezavisnost pravosudnih organa. Nedostaci postoje i sa stanovišta dostupnosti pravosuđa i ogledaju se u prekoračenju rokova za odobravanje besplatne pravne pomoći, odsustvu kontrole kvaliteta pružene pravne pomoći, te činjenici da žrtve torture i diskriminacije nijesu prepoznate kao privilegovani korisnici ovog prava.
Sa druge strane, Strategija donosi i pozitivna rješenja, poput uspostavljanja Savjeta za sprovođenje Strategije koji će, između ostalog, činiti i predstavnici NVO koje prate reforme pravosuđa.
ANALITIKA: A da li su, po Vama, dobro određeni ključevi rješavanja problema?
VUKSANOVIĆ: Vidite, prema Izvještaju Evropske komisije za efikasnost pravosuđa (CEPEJ), Crna Gora je, u odnosu na evropski prosjek, visoko iznad uporedno prihvaćenih indikatora određivanja mreže sudova, poput geografske rasprostranjenosti sudova na 100.000 stanovnika. Mišljenja smo da određeni indikatori ne odražavaju u potpunosti sliku crnogorskog pravosuđa, kao i da se uporedna iskustva ne mogu ad hoc prenositi na domaće sudove, već se moraju uzeti u obzir faktori koji utiču na ukupnu efikasnost pravosuđa, poput složenosti predmeta i ukupne stručne i administrativne podrške za rad sudova.
Smatramo da postoji prostor za racionalizaciju pravosudne mreže - ne samo kroz kroz privrednog suda u Bijelom Polju i „specijalnog“ odjeljenja takođe u Bijelom Polju, kako je to sada predloženo Planom racionalizacije do 2015 - već i kroz racionalizaciju osnovnih sudova sa veoma malim brojem predmeta u radu koji kao takvi nisu održivi.
ANALITIKA: Ipak, CEDEM je izrazio rezerve u pogledu predloženog koncepta da se sudovi za prekršaje inkorporiraju u sudove opšte nadležnosti. Zbog čega smatratae da to nije dobro rješenje?
VUKSANOVIĆ: Nesporno je da je redefinisanje statusa i strukture organa za prekršaje je važan segment racionalizacije pravosudne mreže. Prema Nacrtu zakona o sudovima, kao osnovno rješenje je predloženo spajanje prekršajnih organa sa sudovima opšte nadležnosti.
No, prema našem mišljenju, ovo rješenje nije adekvatno, imajući u vidu specifičnost prekršajnog postupka i način rada prekršajnih organa, posebno kratke rokove zastarelosti i tendenciju širenja materijalnopravne osnove presuđenja. Osim toga, takvo rješenje bi povlačilo i prelivanje ogromnog broja predmeta u rad sudova opšte nadležnosti, što bi moglo značajno ugroziti efikasnost presuđenja, posebno u onim sudovima koji su već opterećeni velikim brojem predmeta, poput Osnovnog suda u Podgorici. Zato je CEDEM za opciju da postojeći područni organi za prekršaje steknu status specijalizovanih sudova. Osnivanjem šest takvih sudova - moguće čak i tri - sa više područnih odjeljenja može se izvršiti racionalizacija koja ne ide na uštrb prava građana i građanki.
ANALITIKA: Kao jedan od glavnih problema se u Strategiji pominje suđenje u razumnom roku i navodi se da je 4.521 predmet stariji od tri godine. Da li su Staregijom reforme pravosuđa određeni mehanizmi za rješavanje tog problema?
VUKSANOVIĆ: Predmeti o kojima govorite potiču iz 2010. i ranijih godina. Vidno je da se posljednjih godina radilo na planu rješavanja zaostalih sudskih predmeta; u svim sudovima usvajaju se godišnji programi rješavanja zaostalih predmeta a Zakonom o zaštiti prava na sudjenje u razumnom roku uvedena su pravna sredstva za zaštitu prava na suđenje u razumnom roku...
Međutim, brojni su prigovori međunarodnih tijela i eksperata na račun djelotvornosti ovih pravnih sredstava. Činjenica je i da se veliki broj predstavki pred Evropskim sudom za ljudska prava protiv Crne Gore upravo odnosi na povredu ovog prava. Stoga je neophodno izvršiti detaljnu analizu parametara za praćenje dužine postupka, posebno pravosudne statistike koja još uvijek ne pruža potpune informacije o trajanju suđenja, niti predstavlja objektivni standard za evaluaciju rada sudova. Osim toga, potrebno je podsticati stranke da u većoj mjeri koriste alternativne načine rješavanja sporova, što do sada nije bio slučaj.
ANALITIKA: Jačanje nezavisnosti, nepristrasnosti i odgovornosti pravosuđa su ključni prioriteti i osnovni zadaci koji stoje pred Crnom Gorom u procesu priključenja Evropskoj uniji. Što su po Vama ključne prepreke da bi se ti ciljevi ostvarili, da li zaista prepoznajete da postoji politička volja u vrhu države i uopšte u društvu da se zasita uhvate u koštac sa tim problemom?
VUKSANOVIĆ: Reforma pravosuđa ostaje ključni segment daljeg napretka Crne Gore u procesu pristupanja EU. Izvjesno je da postoje određeni otpori prema suštinskim ciljevima reforme, koji nisu opredijeljeni samo političkim, već i društvenim i materijalnim prilikama u Crnoj Gori. Potencijalne prijetnje za efikasnu implementaciju pravosudne reforme mogu lako proisteći iz nedovoljnih garancija i neprimjerenih spoljnih uticaja na nezavisnosti pravosuđa u praksi, ali i od različitih pristupa u postizanju ciljeva reforme. Evidentno je i da se oporavak od ekonomske krize takođe reflektuje na ukupnu dinamiku reformi, što može biti prepreka postizanju veće finansijke samostalnosti sudova, naravno uz određene političke otpore.
Međutim, imajući u vidu da će EK dosljedno instistirati na ispunjavanju kriterijuma vezanih za poglavlje 23 i 24, biće sve manje prostora za izbjegavanje suštinskih reformskih mjera, što će svakim danom sve više pokazivati da li politička podrška samo deklarativne prirode ili ne. U tom smislu, od ogromne važnosti za zvaničan dio pregovora i uspostavljanja pune vladavine prava biće i to da se istraži da li postoji politička pozadina neriješenih ubistava u Crnoj Gori i u kojoj mjeri.
ANALITIKA: Da li crnogorsko pravosuđe raspolaže kadrovskim resursima koji bi omogućili te programske ciljeve, poznato je da je mnogo sposobnih ljudi otišlo iz pravosuđa tokom posljednje dvije decenije a da se nije obnavljala kadrovska struktura na zadovoljavajući način?
VUKSANOVIĆ: Pitanje postojeće kadrovske strukture u pravosudnih organima treba sagledati iz različitih uglova. Sa jedne strane, ta struktura je odraz određenih odluka na nivou same sudske vlasti i kao takva nije lišena uticaja sudske hijerarhije, a sa druge strane reflektuje i određene političke i društvene okolnosti, kao i samo stanje u oblasti pravničkog obrazovanja. Crna Gora nije imala opšti reizbor sudija i evidentno je da to utiče i na pitanje institucionalne (ne)odgovornosti sudija i tužilaca na kojem u kontinuitetu insistira i Evropska komisija. Međutim, iskustva Srbije pokazuju da se pitanju reuzbora mora pristupiti sa posebnim oprezom, vodeći računa o garancijama nezavisnosti pravosuđa, posebno u odnosu na politički uticaj na izbor nosilaca pravosudnih funkcija koji često nije vidljiv, ali i o postojećoj bazi stručnih resursa iz koje bi se moglo vršiti „popunjavanje“ kadrova.
Oopet, odredbe etičkih kodeksa i zakonske norme o disciplinskoj odgovornosti pružaju mogućnost za obnavljanje kadrovske strukture u slučajevima u kojima se odgovornost dokaže, ali je potrebno obezbijediti njihovu sistematičnu i dosljednu primjenu.
ANALITIKA: Da li je neophodno mijenjati način izbora sudija i tužilaca? Crna Gora je, evo već duže od godinu, bez izabranog Vrhovnog državnog tužioca - je li problem u načinu izbora ili partijskim sporenjima oko toga?
VUKSANOVIĆ: Ranija zakonska rešenja nisu ipso uire sprječavala ostvarivanje političkog uticaja na nezavisnost sudija. Neophodne garancije za depolitizaciju pravosuđa nisu obezbijeđene ni ustavnim promjenama iz 2013.godine, već ih je trebalo obezbijediti kroz izmjene sistemskih zakona u oblasti pravosuđa, što još uvijek nije postignuto. Dovoljno je samo ukazati na nedostatke u postupku nominovanja kandidata za VDT-a u prethodnom periodu, uključujući i izmjene Poslovnika Skupštine Crne Gore koje su imale za cilj da - suprotno Ustavom određenoj proceduri za izbor VDT-a - omoguće i treći krug glasanja! U opštem reizboru tužilaca, sa važećim zakonskim rješenjima, bez postojanja jasnih i objektiviziranih mjerila za ocjenu kriterijuma ostavljeno je dovoljno prostora za neujednačeno ocjenjivanje kandidata, kao i za politički uticaj, što na određeni način dezavuše ustavne izmjene. Svi ovi činioci nameću potrebu za usvajanjem preciznije zakonodavne regulative u pogledu izbora članova Sudskog i Tužilačkog savjeta, Ustavnog suda, kao i Vrhovnog državnog tužioca.
ANALITIKA: Jedan od proklamovanih ciljeva je i veća transparentnost rada sudova. Istina, sudovi su konačno počeli da formiraju sajtove (portale) ali ostao je ogroman problem portparola u sudovima, na svim nivoima, osoba za odnose sa javnošću, za komunikaciju sa medijima... Kako riješiti taj problem?
VUKSANOVIĆ: Ovo pitanje je tijesno povezano da povjerenjem javnosti u rad pravosudnih organa i podrazumijeva pružanje informacija o funkcionisanju pravosudnog sistema, posebno onih koje se tiču konkretnih odluka sudova u predmetima koji su pod budnim okom javnosti. Iako je proteklih godina uspostavljena praksa organizovanja konferencija za medije na kojima se prezentuje rad sudova i imenovana lica za odnose sa javnošću u pojedinim pravosudnim organima, informisanje je i dalje manje intenzivno nego što to javnost očekuje. Sudske odluke se još uvijek ne objavljuju pravovremeno na sudskom portalu. Informisanost građana o funkcionisanju sistema vještaka, notara, i javnih izvršitelja je i dalje nezadovoljavajuća. U ovom momentu je fokus na jačanju transparentnosti Tužilačkog i Sudskog savjeta, dok sve pravosudne institucije treba da iskoriste mogućnost da imenuju lica zadužena za odnose sa javnošću. Obuka medija za pravilno izvještavanje o sudskim postupcima i poštovanje pretpostavke nevisnosti takođe ostaje jedan od prioriteta.
ANALITIKA: Jedan od glavnih izazova reforme pravosudnog sistema Crne Gore u predstojećem periodu reforme pravosudnog sistema biće razvoj, prilagođavanje i osposobljavanje pravosudnih institucija za djelovanje u pravnom sistemu Evropske Unije. Koliko smo daleko od pravosudne prakse u Evropi i kako da što prije standardizujemo crnogorsko pravosuđe?
VUKSANOVIĆ: Jedan od glavnih izazova reforme pravosudnog sistema Crne Gore u predstojećem periodu biće razvoj, prilagođavanje i osposobljavanje pravosudnih institucija za djelovanje u pravnom sistemu Evropske unije. Period pristupnih pregovora koji se poklapa sa periodom implementacije Strategije reforme pravosuđa treba da pripremi pravosudne institucije za izazove koje članstvo u Evropskoj uniji nosi sa sobom, uključujući i neposrednu primjenu prava EU, pri čemu treba poštovati pravnu tradicije i sistem Crne Gore. U tom kontekstu, prioritetna je efikasna implementacija usvojenog pravnog okvira i razvoj kapaciteta, posebno za međunarodnu policijske i pravosudnu saradnju u građanskim i privrednim stvarima.
Kao organizacija koja od 1999.godine, zajedno sa AIRE Centrom radi na približavanju prakse Suda u Strazburu sudijama i tužiocima, možemo ocijeniti da postoji značajan prostor i za unaprijeđenje praćenja i analiziranja prakse Evropskog suda za ljudska prava i Evropskog suda pravde. Sve ove mjere treba da budu koordinisane sa realizacijom ciljeva drugih strateških dokumenata u oblasti evroatlanskih integracija. Tek nakon ispunjavanja svih pretpostavki, možemo govoriti o brzom usklađivanju našeg pravosuđa sa evropskim standardima.
Draško ĐURANOVIĆ
Foto: Ivana Božović
