Među stanovnicima žabljačkih sela i danas je živa legenda koja kaže da su „nekada davno na ovim prostorima živjeli Grci. Negdje u maju pao je snijeg, a oni zaboli raonik u površicu i napustili ove prostore. Poslije njih ostala su groblja, te se i ovo na Durmitoru zove Grčko groblje”.
Narod ih vjekovima ne dira iz poštovanja prema kultu mrtvih. Do danas je u žabljačkom selu Novakovići, kod Ribljeg jezera, ostalo sačuvano četrdeset devet stećaka na takozvanom Grčkom groblju i oni, kao i obližnja nekropola stećaka u Barama Žugića i Grčko groblje u Šćepan Polju kod Plužina, trebalo bi da postanu kulturna baština UNESCO-a. Zbog izuzetne vrijednosti, ovi „kameni spavači“ kandidovani su kao dio zajedničkog međudržavnog projekta i, uz tri nekropole iz Crne Gore, na Listi svjetske baštine trebalo bi da se nađu i dvadeset dvije nekropole iz BiH, kao i po dvije iz Hrvatske i Srbije.
Na prostoru bivše nam države nekada ih je ukupno bilo oko 100.000, a danas je sačuvano oko sedamdesetak hiljada stećaka. Sam podatak najbolje govori o sudbini stećaka koji su uništavani tokom vjekova na više puta ratom preoranoj zemlji, na prostoru koji još vida rane od posljednjeg sukoba. Stoga je i ideja da četiri bivše jugoslovenske republike zajednički iniciraju njihovo očuvanje i nastupe prema UNESCO-u, ocjenjena od državnih predstavnika kao svojevrsno „pomirenje duhova“.
Koordinator Menadžment plana, arheolog mr Mitra Cerović iz Ministarstva kulture Crne Gore, kaže za Portal Analitika da je nominacija ovih arheološka lokaliteta za Crnu Goru pravi izazov, budući da status svjetske baštine podrazumijeva dugoročnu posvećenost svih koji su uključeni u proces zaštite stećaka.„Stećci su vezani za cijelo područje današnje Bosne i Hercegovine, Crne Gore, djelove Srbije i Hrvatske. Pojavljuju se od druge polovine XII vijeka, najučestalije tokom XIV i XV, dok u XVI vijeku izrada stećaka postupno nestaje. Od sedamdeset hiljada evidentiranih stećaka na oko 3.300 lokaliteta, u Bosni i Hercegovini nalazi se oko 60.000, u Hrvatskoj oko 4.400, u Crnoj Gori 3.500 i u Srbiji 4.100 stećaka“, kaže Cerović.
Stećak kao posljednja želja: Naša sagovornica objašnjava da ornamentika stećaka otkriva shvatanja i osjećanja cijele jedne srednjovjekovne epohe, kako ljudi koji su učestvovali u njihovoj izradi tako i pokojnika koji su tu, ispod stećaka, našli svoja zadnja odredišta, po čijoj su želji, kako kažu pojedini natpisi, stećci i klesani.
Govoreći o rasprostranjenosti stećaka u Crnoj Gori, Cerović naglašava da su nastajali uglavnom izolovano, na isturenim i usamljenim mjestima, bez obrednih objekata.
„Moguće da je nekada bilo drugačije, ali za to nema dokaza. Izuzetak ne predstavlja ni nekropola oko ruševina takozvane Šćepanice, Crkve Svetog Stefana iz XV vijeka, zadužbine Sandalja Hranića, koja se nalazi u Šćepan Polju, u blizini Plužina. Crkve koje se danas srijeću na sličnim lokalitetima u Crnoj Gori građene su naknadno, a stećci su često korišćeni kao materijal za izgradnju temelja i zidova. To je slučaj sa Crkvom Svetog Petra i Pavla u Nikšiću, i na lokalitetu koji je nekada brojio oko 396 stećaka, sada ih je tek tridesetak dislociranih. Slično je i sa seoskom crkvom u Štitarima, crkvom na Pišču u pivskom kraju, Vlaškom na Cetinju, Crkvom Svetog Đorđa u Tušinji“, priča o sudbini ovih nadgrobnih spomenika naša sagovornica.
Očigledno je, kaže, da se za graditelje ovih objekata stara grobna obilježja nijesu uklapala u vizuru lokalne folklorne ili vjerske tradicije, niti su smatrana vrijednim zaštite namijenjene „svetim mjestima“ i imala su tretman boljeg građevinskog materijala. Cerović podsjeća da su stećci često korišćeni za izradu drugih spomenika. Mnogi primjerci su preklesani ili su im dodavani novi simboli i epitafi. Ono što je preostalo, često je rasturano po okolini, ukopavano, ugrađivano u međe i druge objekte ili oštećeno tokom premiještanja.Stoga je posebno važno da se stećci koji su preostali sačuvaju, naglašava sagovornica Portala Analitika i napominje da su u narodu stećci često smatrani kao relikt arhaičnog ili stranog uticaja.
Groblja koja su ostala iza Grka: „U mnogim krajevima Crne Gore nekropole stećaka se pripisuju 'grčkom' stanovništvu. Mještani ne pamte ko se tu sahranjivao. Zaboravljena tradicija i daleka starina u lokalnoj svijesti odrazile su se na poimanje ovih spomenika kao obilježja nekih drugačijih i tuđih pokojnika. Narodno predanje je sklono da 'pojasni', kako su ti 'Grci' poslije niza gladnih godina i teških zima napustili svoja obitavališta, a da su iza njih ostajala njihova groblja“, objašnjava Cerović.
Tako se mjesta sa stećcima često zovu Grčko groblje, a tu su i nazivi mramor, mramori, mramorje, kam, biljeg, krst, krstovi, kaursko groblje. U najbližoj okolini nekropole Grčko groblje kod Ribljeg jezera u Novakovićima postoji toponim Mramorje, koji čuva jezičko, istorijsko značenje ovog mjesta i „kamenih spavača“ na njemu..
Govoreći o specifičnosti naših stećaka, Cerović kaže da se jasno mogu izdvojiti određene grupe majstora klesara, čiju ruku nije teško prepoznati.
„Kao primjer može se izvojiti stećak sa nekpole pored Crkve Svetog Petra i Pavla u Nikšiću, stećak uzidan u Crkvu Svetog Đorđa u Tušinji i stećci u podu naosa u Manastiru Svete Bogorodice na Komu, na Skadarskom jezeru, sa grobnim pločama vladarske porodice Crnojevića (Stefana Crnojevića i Mare Kastriot), koji su vjerovatno djelo istog majstora ili klesarske radionice“, ističe naša sagovornica.No, ko god da je bio sahranjivan - bilo da se radilo o vladaru ili njegovom podaniku - sam obred je podrazumijevao pradavne ritualizovane postupke. Nakon sahrane, grob i nadgrobni spomenik - stećak, postajali su tačka komunikacije sa umrlim. To je mjesto gdje se uspostavljaju kult svetih i kult predaka, i svojevrsno razmeđe materijalnog i duhovnog - svijeta živih i svijeta mrtvih, kaže Cerović. Ona napominje da činjenice govore da u izvjesnom broju slučajeva ispod stećaka nema ničega, iz jednostavnog razloga što se tada ne radi o nadgrobnom kamenju, već o kenotafima.
Jelen na grobu: Sagovornica Portala Analitika, govoreći o tri nekropole koje je kandidovala Crna Gora, napominje da je u Barama Žugića na Žabljaku sačuvano trista stećaka, od kojih je 240 ploča. Od toga broja, samo je deset masivnih ploča pravilnog oblika, dok su ostale tanje ploče i nerijetko nepravinog oblika. Zanimljivo je, kaže, da je zbog izrazite izloženosti vjetru veliki broj stećaka, bez obzira na njihovu veličinu, oboren uglavnom ka jugu. Kada je riječ o ukrasima, na stećcima u Barama Žugića motivi su simboličkog karaktera, a među njima su najbrojniji raznovrsni motivi krsta u više oblika, potom krug, rozete, zvijezde, luk i strijele, mač i štit, te paralene linije. Pažnju posebno privlači predstava jelena koja se može naći i na Grčkom groblju u Novakovićima.
Cerović naglašava da se na osnovu velikog broja stećaka na nekropoli u Barama Žugića može pretpostaviti da se na njoj sahranjivalo seosko stanovništvo sela Novakovića i okolnih sela u oblasti Jezera. Pod pojedinim monumentalnim stećcima koji se izdvajaju po izuzetno izvedenom ukrasu i kvalitetnoj obradi, može se pretpostaviti da su tu bili sahranjeni bogati trgovci Drobjanka i oblasti Jezera, a ova nekropola, kaže naša sagovornica, ukazuje i na veliku naseljenost prostora Jezera u periodu XIV i XV vijeka.
U priči o stećcima rasutim po vrletima crnogorskih planina posebno mjesto pripada „kamenom spavaču“ Petka krstjanina, grobu podignutom između 1435. i 1448. godine. Tu, u listopadnoj šumi ispod Soko-grada, smješteno je groblje na kome je sačuvano šesnaest stećaka. Većinom su neukrašeni, izrađeni od lokalnog kamena, a među njima se izdvaja grob Petka krstjanina koji ima epigrafski natpis. Uklesan je na dvije strane, sjevernoj i istočnoj, i dugo je poznat nauci, ali tek je od skora u potpunosti pročitan.
U prvom, dužem natpisu, kaže Cerović, saopštava se da je Petko biljeg postavio za života, očekujući smrt u Sokolu, uz svog miloga gospodina vojvodu Stjepana. Natpis glasi:
Evo) postavih beleg za života: а čekah smrt u Sokolu а u miloga
g(оspodin)a vojvode Stjepana koji me pošteno hranjaše: а Bog negovu dušu (u)sahnuvšem
jer s(a)m i ja Petko krstjanin.
Na drugoj strani nadgrobnika Petko se obraća Bogu da primi njegovu dušu i moli braću i družinu da mu prolazeći ne gaze grob. Tekst se završava poznatom epigrafskom frazom upozorenja na prolaznost života:Bože, ја Petko krstjanin, (pri-)
mi dušu moju. Braćo i družino
molim vas ne gazite mimoidući,
jer sam ja bio kao i vi a vi ćete biti
kao i ja smrtni
Prema riječima Cerović, prvi i duži tekst Petko je pripremio za života, očekujući neminovan kraj, oslabljen bolešću ili u odmaklim godinama, dok je drugi, uklesan po njegovoj smrti, u stvari molitva Bogu da primi pokojnikovu dušu.
„Sanduci i sljemenjaci na nekropoli, svjedoče da su majstori koji su ih uradili vladali osobenim znanjima i vještinama u obradi kamena. Takođe, masivnost ovih spomenika i finoća klesanja, uz kulturno istorijski kontekst i neposrednu blizinu prijestonog grada, ukazuje na, za to vrijeme, visok nivo obrade kamena i veći broj dobrih majstora, koji su radili za potrebe dvora srednjovjekovnog vladara i okolnog stanovništva“, dodaje naša sagovornica.
Podsjeća da, prema dosadašnjim istraživanjima, samo dvanaest stećaka u Crnoj Gori ima natpise.
No, sa natpisima ili bez njih, raskošno ukrašeni ili tek samo kamene gromade polegle od snjegova i vjetrova koji su ih brisali vjekovima, stećci na poseban način svjedoče o srednjovjekovnom čovjeku, o migracijama, stočarima, vlasteli, težacima... Ostavljeni su tu da bi našoj i budućim generacijama prenosili poruke onih koji su ih podigli. A bezvremene poruke, kaže Cerović, kao ona Petka krstjanina, dovoljno su jasne da ih svako može razumjeti.
Suzana KAPETANOVIĆ
