Piše: Slobodan JOVANOVIĆ

Kao šefa britanske reprezentacije, Forin Ofis je izabrao nikog drugog do grofa John de Salisa, koji je bio britanski izaslanik u Vatikanu, ali i nekada “ministar Njegovog Veličanstva” na Cetinju. Predśednik Wilson je imenovao za svog povjerenika potpukovnika Shermana Milesa, koji je u početku služio kao član stranke profesora Archibald Coolidge's na mirovnoj konferenciji.

Zgodno je bilo što je u to vrijeme Miles bio stacioniran sa američkim snagama duž istočne jadranske obale.  Kao i Balfour, državni sekretar Lansing takođe traži pojašnjenje kako bi izvještaji sadržali informacije, ne samo o crnogorskom otporu vojnom prisustvu Srbije, već  i o "navodnom masakru  Albanaca u Crnoj Gori".

Pozivajući se na britanske izvore, Lansing je putem veze obavjestio Milesa da je "u Gusinju, Plavu i drugim crnogorskim lokalitetima bilo, navodno, terora i ubistava od strane srpskih vojnika i srpskih agenata, čija je politika izgleda bila istrebljenje albanskih stanovnika u regiji".  Informacije o nasilju srpskih trupa i zavedeni teror su, činilo se, stvorile situaciju u kojoj je politička sudbina Crne Gore kao posebnog ili čak autonomno-političkog entiteta potpuno neizvjesna. Skoro je nezamislivo da je Gerald Wellesley, koji je samo nekoliko mjeseci prije bio dio  onoga što je bila većina u Ministarstva vanjskih poslova -  protivnici Nikole I,  komentarisao da "jedina nada za Crnu Goru sada leži u (ovoj) komisiji". Inače, istakao je Gerald Spicer, "Crnogorci će ... ostati na milost i nemilost Srbima". Pitanje "maltretiranja Crnogoraca od strane Srba" bila je tema  rasprave na sastanku Vijeća četvorice 17. maja 1919. godine. Dogovoreno je da se prekine diskusija do prijema izvještaja anglo-američke komisije.

Čikago Tribjun (Chicago Tribune) donosi članak 4. Septembra 1919. godine pod naslovom “Zvanični izvještači donijeli užasne izvještaje u Pariz”, koji prenosim u cjelini:

“Pariz, 3. septembar, Američka i britanska vojna intervencija u Crnoj Gori radi spriječavanja raširenog masakra crnogorskih rojalista od strane Srbijanaca, u preporuci neutralnih posmatrača koji su došli u Pariz juče i koji danas pišu energične izveštaje svojim vladama:

“Pod srpskom okupacijom Crna Gora danas predstavlja mesto najkrvavijeg pokolja u Evropi ,izjavio je zvaničnik koji se vratio. Ukoliko se Engleska i Amerika ne umješaju, ni jedan crnogorski rojalista neće ostati živ. Srbi ih ubijaju na veliko”.

Konfiskovana hrana

Amerikance posebno interesuju izveštaji koje su donijeli ti neutralni posmatrači prema kojima je cio kontigent američke hrane koju je Huverova administracija uputila u Crnu Goru dospio u ruke Srbijanaca. Crnogorci se moraju prvo odreći sopstvene zemlje i zakleti na vjernost srpskom kralju Petru, da bi dobili bilo što od tih zaliha. Ukoliko to ne učine, bacaju ih u zatvor. Zatvori u Cetinju i Kotoru su, prema izveštavanju, puni Crnogoraca, a svakodnevno se dovode bande Crnogoraca uhvaćenih u brdima i nad njima se vrši egzekucija.

Žele kralja nazad

Jedan od zvančnika koji se vratio, a koji je odbio da mu se navede ime, rekao je: “Crnogorci su možda  spremni na promjenu starog oblika svoje patrijarhalne vlade, ali trenutno svi Crnogorci žele povratak njihovog kralja, da bi ih spasio srpskog jarma. Ušli su u rat na strani Antante, a sada ne samo da su sklonjeni sa mjesta na mirovnoj konferenciji i ne samo  da im je uskraćeno pravo na samoopredjeljenje, već je njihov kralj proćeran u egzil, a njihova zemlja je stavljena pod stranu vlast. Ukoliko se Nikola vrati u zemlju, cijela zemlja će ustati sa njim. Revolt protiv Srba je sada u punom zamahu.

Uskoro se očekuje zvanična objava odredjenih vladinih izveštaja kojima se reguliše gore navedeno i nalaže američka i britanska vojna initervencija. Kralj Nikola i njegov dvor ostaju u Parizu, đe primaju kraljevske subvencije od britanske i francuske vlade, koje takođe daju akreditacije ministrima na crnogorskom dvoru.” Kraj navoda.

 

Dogodilo se, iz nepoznatih razloga, da dva komesara nijesu pripremili jedan jedinstveni izvještaj, već su napisali odvojene. Miles, čiji su izvještaji bili usmjereni prema Parizu i Mirovnoj konferenciji, odmah nakon što je utvrdio činjenice u Crnoj Gori, prvi je dostavio svoje nalaze u pisanom obliku. Dana 19. i 21. maja je podnio dva dugačka pismena izvještaja, prvo o opštim političkim prilikama u Crnoj Gori (uključujući pitanja srpskih zlostavljanja Crnogoraca), drugi po pitanju navodnog srpskog masakra Albanaca u Crnoj Gori. Dana 24. maja Miles je dao usmeni sažetak njegovog nalaza povjereniku opunomoćenika američke delegacije (u kojoj nije bio predśednik Wilson) i, kada je pitan, također je dao konkretne preporuke.

Neki od zaključaka Milesa u vezi s političkom situacijom u Crnoj Gori bili su sljedeći:

1. "Vrlo je vjerovatno da je rezultat (izbora za Podgoričku Skupštinu nov 1918.) posljedica  vojne moći (srpskih snaga) i djelovanja vladajuće stranke (Miles ne navodi koje). U svakom slučaju, prosrpska stranka je osvojila na izborima vlast, formirala vladu, i zatvorila lidere opozicionih partija .... Oko 20. aprila, 1918 (nije jasno na što je mislio Miles)  Srbi su izvršili miran državni udar, i smijenjeni su svi crnogorski zvaničnici. Zemlja je sada nominalno pod vlašću "ministra delegata" iz Beograda, koji je rođeni Crnogorac, ali koji je obrazovan i koji je živio čitav svoj život u Srbiji .... Tu je i na Cetinju general-major iz Srbije, koji mi je nagovijestio  da je on ... stvarni guverner Crne Gore".

 

2. "U susjedstvu Antivarija [Bar] postoje male grupe slabo naoružanih crnogorskih rojalista koji su, uz pomoć lokalnih Albanaca, suprostavljeni snagama vlade Srbije i savezničkim vojnicima na obali". Dakle, on je potvrdio ono što je bilo opštepoznato - da su barem neki Albanci vodili zajedničku borbu sa Crnogorcima protiv srpske ili srpsko-crnogorske vlasti.

3. “Bilo bi apsolutno nemoguće utvrditi stvarne političke želje Crnogoraca, osim pod britanskom ili američkom okupacijom zemlje .... Kako izgleda da je to praktično nedopustivo,  smatram da je najbolje rješenje crnogorskog problema priznanje od strane velikih sila Crne Gore u Jugoslovenskoj državi, uz garancije Jugoslavije da će se lokalna autonomija  dati Crnoj Gori i biti poštovana. Praktično je sigurno da bi čak i pod tim uslovima Srbi koristili sredstva represije i političke kontrole u Crnoj Gori, ali, s druge strane, teške mjere represije nikada se neće isplatiti Srbiji, jer se radi o ratobornim, planinskim ljudima. Vjerujem da bi u relativno kratkom vremenu Crnogorci došli do političke stabilnosti i da bi zemlja kao cjelina profitirala od uključivanja u Jugoslaviju od direktnog kontakta sa civilizovanijim narodima jugo-slavenske države".

 

4. "Postoje dva druga rješenja. Jedno od njih je da se napusti Crna Gora i ostavi u potpunosti pod srpskom kontrolom, što bi bio politički zločin. Drugi je rad na obnovi Crne Gore kao nezavisne države. Mislim da bi ovo drugo rješenje bilo velika greška, zbog toga što je Crna Gora planinska zemlja koja geografski ne ispunjava uslove za samoodrživu nezavisnost, a  ne postoji ni mogućnost da se formira vlada za nezavisnu Crnu Goru, osim dinastije kralja Nikole. Naravno, nemoguće mi je bez plebiscita da znam šta crnogorski narod stvarno misli o kralju Nikoli, ali sve indicije izgleda pokazuju da je on diskreditovan i prezren od strane većine svog naroda ...".

U svom dugom izvještaju od 21. maja u vezi pitanja navodnih srpskih zločina nad Albancima koji žive u Crnoj Gori, Miles navodi sljedeće:

1. “Obostrano je priznato da je do neprijateljstva u stvari došlo između "srpsko - crnogorskih elemenata" (uključujući jedinice vojske Srbije) i albanskih civila, pogotovo u vrijeme Podgoričke skupštine u novembru 1918. Albanski izvori su izvijestili o masakru u okruzima Podgor, Plav, Gusinje i Rožaj”. Prema Milesu, "Albanci navode da u 15 sela u okrugu Rugova nije žive duše ostalo. Osam stotina ljudi je masakrirano, ne računajući ljude koji su pružali otpor .... U Plavu i Gusinju 333 žena, djece i staraca je masakrirano". Srpsko - crnogorski zvaničnici demantuju navode o masakrima ili djelima terora, rekli su Milesu da je ubijeno oko 100 ljudi  kada su Albanci pružali otpor "legalnoj vlasti" i da su žrtve podjednake i kod “Srbo-Crnogoraca” i Albanaca. "Osim za jednu ili dvije Albanke koje su slučajno poginule u borbi u selima" , izvijestio je Miles , "oni negiraju da je bilo nenaoružanih Albanaca koje su bile žrtve".

2. Prema Milesu, "detalji afere, pa čak i odgovornost za otpočinjanje neće vjerojatno nikada biti određena nepristrasno ... Ali je neupitna činjenica da sada postoje između 2.000 i 2.500 albanskih izbjeglica iz Crne Gore koji su sada u blizini Skadra, i nesumnjivo mnogo više u planinama. Amerikanci, Britanci, Francuzi i Talijani vidjeli ove ljude kako odlaze kao izbjeglice iz svoje zemlje noseći sa sobom samo odjeću u kojoj su bili. Najodvratnija je glupost da “Srbo-Crnogorci” govore da su ovi Albanci, koji su oduvijek živjeli u okviru granica Crne Gore, napustili svoje domove i imovinu i pobjegli u vrijeme najveće zime, a da nijesu bili prisiljeni na to. Ništa osim sile, uz najstrašnoji teror, nije moglo proizvesti rezultate koji su proizvedeni. Niti je sasvim vjerojatno da bi Crnogorci, bez pomoći Srba, mogli prisiliti Albance da odu van."

3. "Po slici koju mi dala britanska misija u Skadru [Albanija] procjena je da je između 18.000 i 25.000  ubijenih Albanaca, dok je albanska procjena 30.000 ubijenih. Ali nema nikakve sumnje da je ubijeno na stotine, ako ne i na hiljade Albanaca, i da je većina, ako ne i svi, istjerani iz svojih domova".

4. Miles je predložio da se u crtanju granica između Albanije i Crne Gore (ili nove jugoslavenske države u cjelini) "geografske karakteristike  moraju uzeti u obzir i nijednoj strani ne treba dati prednost na osnovu onoga što urade u toku rata". Prema njegovim rečima "južni Sloveni i Albanci su bitno različiti, pa čak i puni antagonizma u svim karakteristikama da je nemoguće očekivati ​​da će živjeti u miru unutar iste političke granice ni za mnogo budućih generacija".

Dešavalo se, kao praksa, kao kada je  Milesov izvještaj otišao predśedniku Wilsonu 30. maja, da državni sekretar Lansing izbaci mnoge argumente pukovnika (ostavi samo neke ovđe opisane), i sve svede na jednu rečenicu:

“Njegove [Milesove] zaključke su potvrdili izvještaji iz mnogih drugih izvora da je rješenje crnogorskog pitanja, koje bi najbolje zadovoljilo želje ljudi, uključivanje ove zemlje u Jugoslaviju uz garancije autonomije i zaštitu lokalnih prava”.

Američka vlada se  odlučila za ovo rješenje,  ili da budemo pošteni, za ono koje je više-manje usklađeno sa onim što se u stvarno dogodilo u narednim godinama. Garancije autonomije i zaštita lokalnih prava stavljeni su na stranu, a američka vlada je pristala na uključivanje Crne Gore u novu jugoslavensku državu. Uloga izvještaja Milesa u formulaciji američke politike uopšte nije jasna, jer nije jasno koliko ozbiljno su predśednik Wilson i sekretar Sjedinjenih Država Lansing, ili drugi američki delegati,  usvojili izvještaje pukovnika Milesa. Na sastanku Američkog povjerenika opunomoćenog u Parizu 8. jula, na primjer, malo više od mjesec dana nakon što je Miles podnio svoja dva izvještaja i od njegovog ličnog pojavljivanja pred američkim povjerenikom, pitanje Crne Gore , nakon što je prethodno odloženo u očekivanju da predśednik Wilsona primi Milesov izvještaj, ponovno je stavljeno na dnevni red.

Zanimljivo je da vodeće ličnosti kao da se nijesu śećale ničega o Shermanu Milesu ili njegovim izveštajima. Državni sekretar Lansing je pitao profesora Coolidge: "Ne znam ko je bio u toj (anglo-američkoj) komisiji.  Da li znate nešto o tome ?" Profesor Coolidge, čije je osoblje Miles prvobitno bio, odgovorio je: "Nemam nikakve informacije o tome". Nakon opomene trećeg člana delegacije da je Sherman Miles bio američki povjerenik koji je slao izvještaje o Crnoj Gori "prije nekoliko mjeseci," Lansing je lakonski komentisao da je "bitnije da saznamo kakvi su mu stavovi".

Lagano, u osvit izvještaja Milesa, zvijezda kralja Nikole je nastavila da slabi. Na dan 20. juni 1919. Andrija Radović, član delegacije Jugoslavije i bivši premijer Crne Gore, sada lider srpsko-crnogorskih protivnika Nikolinog nastavka vladavine, pośetio je američku delegaciju u Parizu. Kada je kralj Nikola zatražio prijem od deset ili petnaest minuta nasamo sa predśednikom Wilsonom śutradan, njegov zahtjev je odbijen. Jugoslovenska vlada je naknadno imenovala Radovića za  delegata 29. oktobra  1919; Sjedinjene Američke Države su izrazile zabrinutost “zbog odsusutva opozicije”.

Toliko o Milesu i njegovim izveštajima. Šta je sa grofom de Salisom? Nakon brojnih kašnjenja i dugotrajnog boravka u Crnoj Gori, de Salis konačno podnosi njegov dugačak izvještaj Foreign Officeu krajem avgusta. Njegove preporuke su u osnovi u slične preporukama Milesa. On je takođe predlagao da Crna Gora bude dio Jugoslavije uz čvrste garancije za autonomiju. Po riječima C. Howard Smitha iz Ministarstvu vanjskih poslova, de Salis , “koji obično nije imao riječi hvale za Nikolu i njegovu vladu”, je napravio "osuđujući predmet protiv Srba". Oliphant je na to rekao da "bez sumnje, u potpunosti Srbi zaslužuju optužnice".  Izvještaj Johna de Salisa je sadržao mnoštvo inkrimišućih podataka o zločinima nad crnogorskim narodom od strane srpskih trupa i Srbo-Crnogoraca, o konstantnom teroru nad civilnim stanovništvom, granatiranju sela i paljenju kuća, zatvaranju na hiljade ljudi, krađi stoke i ostavljanju ljudi bez osnovnih namirnica, … Alexander Devine, koji je pozvao da se sprovede sistematična istraga, vršio je pritisak na spoljnje poslove da objavi izvještaj, uvjeren "da u njemu stoji sve ono što je on govorio o situaciji u Crnoj Gori". Ali Foreign Office je to odbio. Umjesto toga, on je zauzeo stav da "moramo izbjeći svaku kontroverzu da bi uzeli aktivno učešće odavde". Njihovo interesovanje za sudbinu Crne Gore je bilo pri kraju, britanske diplomate su izabrale da se radi dalje na potvrdi tačnost informacija,  a neslužbeno, situaciju sa Crnom Gorom su smatrali svršenom stvari. U septembru Gerald Wellesley, piše trezoru na ime lorda Curzona da je zaista ravnodušan prema sudbini Nikole kao "ex - kralja".

Izvještaj de Salisa je uskoro ustupljen majoru Harold WV Temperleyu u generalštab, koji je pripremio dugačak memorandum za Ministarstvo rata i Foreign Office, u oktobru. Temperley je bio prvi  predstavnik savezničke vojne alijanse u pośeti Crnoj Gori nakon primirja, u vrijeme dok se izvještaj de Salisa proučavao u Londonu. Otišao je na śeveroistok Crne Gore u istraživačko putovanje. Njegovi zaključci su u suštini isti kao de Salisa: procjenio je da koliko god  je situacija bila loša, a  priznao je da je situacija izuzetno loša - i to je bolje nego povratak kralja Nikole. Tako je najbolja preporuka za akciju bila se ne preduzima ništa. Takav de Salisov i Temperleyev stav je postao osnova za kasnije britansku politiku vizavi Crne Gore.

Walter Littlefield piše 16. aprila 1922. u New York Timesu: “Savršeno je jasno zašto Italija iz političkih, strateških i dinastičkih razloga ima motiv da se Crnoj Gori vrati potpuna sloboda kao nezavisnoj državi. Podjednako je jasno zašto Francuska ne želi  ovakvo rješenje. Propaganda i jednih i drugih, kako bi obezbijedili svoje ciljeve, je otvorena za preispitivanje. Kakogod, nemiješanje britanske vlade nije nikakva misterija. Postoji samo jedan mogući zaključak za odbijanja ove Vlade, zahtjeva u Donjem domu, da se objavi izveštaj grofa de Salisa o uslovima u Crnoj Gori. Izveštaj krajnje osuđuje metode koje praktikuje Srbija  uz  podršku Francuske i francuskih generala Franchet D'Espereya i Venala, što je za posljedicu imalo pripajanje Crne  Gore  Srbiji, a publikacija bi se zbog ovih stvari teško mogla smatrati kao prijateljsko ponašanje britanske vlade prema Francuskoj,  čija je senzitivnost bila  jedan od najvažnijih elemenata u post-bellum dešavanjima. i nije naročito bitno da li izveštaj de Sallsa potvrđuje, u svim svojim detaljima grozote iz "Кrvavog albuma  Кarađorđevića".  Činjenica da je generalna potvrda za navodna zlodjela od strane Srba u Crnoj Gori  sasvim dovoljna za sve razumne osobe.

Lord Sydenhem je postavio pitanje u britanskom parlamentu o razlozima neobjavljivanja izvještaja grofa de Salisa. Naravno, nije dobio odgovor kakav sugeriše Walter Litllefield, već mu je odgovoreno  da "ako se taj izvještaj objavi u njemu će se naći imena svjedoka koji su grofu de Salisu dali izjave samo pod obećanjem najstrožije tajnosti i koji bi mogli ozbiljno ispaštati zbog njegovog objavljivanja". Izvještaj grofa de Salisa nikada nije objavljen, nadam se da će se preduzeti radnje da taj izvještaj vidi svijetlo dana, a prenijeću članak iz New York Timesa o hapšenju grofa de Salisa u Virpazaru, objavljen 4. aprila 1920, kada je grof de Salis jedva izvukao živu glavu:

 

“SRBI HAPSE DE SALISA

Crnogorski ministar optužuje Britaniju i Vilsona Nikoli

Pariz, 2. april, - Grof de Salis bivši ministar Britanije u Crnoj Gori, a kasnije specijalni izaslanik britanske vlade u Vatikanu, uhapšen je i zatvoren od strane Srba, dok je vršio misiju istrage za potrebe svoje vlade u Crnoj Gori. Ova informacija se nalazi u izjavi koju je crnogorskom kralju Nikoli, koji se trenutno nalazi u Parizu, podnio crnogorski ministar spoljnih poslova.

Život grofa De Salisa je već duže vrijeme u opasnosti, prema ovom izveštaju koji daje uvodne detalje o incidentu, podsećajući na izjavu erla Curzona u britanskom Gornjem domu, da Crnogorci žele uniju sa Srbijom.

Umesto da traže reparacije, dodaje se u deklaraciji, britanski Forin Ofis (Ministarstvo spoljnih poslova) sprečio je izveštaj grofa de Salisa i nastavio da podržava srpske zahteve. U deklaracija se navodi da je izveštaj ukazivaao da srpska vojska “koja je pregazila Crnu Goru nakon primirja, teroriše narod.”

Vladavina terora se nastavlja, kaže se u deklaraciji, u kojoj se, nakon potvrdjivanja da gđegod se pojave srpske trupe, okupaciju prate pljačka, paljevina i masakri, navode detalji. Kao zaključak, u deklaraciji se navodi zamjerka da “Evropa zna šta se dešava u Crnoj Gori, ali ostaje nezainteresovana” i da se predśednik Vilson, “veliki šampion malih nacija, uporno pravi gluv”.”

 

(U sljedećem nastavku: Odlazak države Crne Gore u istoriju)