Kako ne postoji sloboda bez ograničenja, tako su i kod slobode ispoljavanja vjere ili ubjeđenja ograničenja moguća. Restriktivna, ali ipak dozvoljena. Sprovođenje ograničenja može provoditi isključivo država, kao nosilac suverene moći. No, njena suverenost u ograničavanju slobode je ograničena upravo međunarodnim sporazumima, koje prethodno mora ratifikovati.
Slobodan JOVANOVIĆ
Nedostatak pozitivnog iskustva u rješavanju pitanja koja ne korespondiraju sa zakonskom i praktičnom primjenom u zemljama razvijene demokratije i koja su opterećena pseudotradiocionalnim pogledima na ta pitanja - a ustvari iskrivljenim gledištima kao posljedicom nedovoljne edukovanosti - iziskuje da pitanje vjeroispovjesti u Crnoj Gori ozbiljnije osmotrimo u svijetlu međunarodne legislative i prakse.
Razvojem ljudskog društva religija je od sistema deističkih učenja evoluirala u vrlo iscrpan sistem pravila ponašanja, sa strogim nebeskim, ali i još strožim zemaljskim sankcijama. Tokom razvoja ljudskog društva došlo je do evolucije morala u pravo kao sistem opšteobavezujućih normi, zaštićenih i sankcionisanih institucionalnom regulativom. Na taj način je u fokus prava ušao i problem religije i religijskih normi. Mada se u Crnoj Gori pokušava religija predstaviti kao ekskluzivna oblast interesovanja vjerujućih, evropska praksa ( a i drugdje) pokazuje da se religijom ne bave samo duhovnici, teolozi ili filozofi, nego i protagonisti skoro svih drugih nauka, čak i više od ovih prvih kojima je religija noseći stub naučnog zdanja.
Međunarodni pravni okvir: Među najprihvaćenijim međunarodnim sporazumima su Univerzalna deklaracija, (Univerzalna deklaracija o pravima čovjeka, Rezolucija Generalne skupštine Ujedinjenih nacija 217 A (III) od 10. decembra 1948. godine) Međunarodni pakt (Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima, usvojen Rezolucijom 2200A (XXI) Generalne skupštine 16. decembra 1966. godine, stupio na snagu 23. marta 1976. godine) i Evropska konvencija (Rim, 4. novembra 1950.).
Član 18. Univerzalne deklaracije o pravima čovjeka predviđa da “svako ima pravo na slobodu misli, savjesti i vjere; ovo pravo uključuje slobodu promjene vjere ili ubjeđenja i slobodu da čovjek, bilo sam ili u zajednici s drugima, javno ili privatno, manifestuje svoju vjeru ili ubjeđenje putem nastave, ispovjedanja vjere i obavljanja obreda.”.
Članom 18. Međunarodnog pakta o građanskim i političkim pravima predviđa se da “svako lice ima pravo na slobodu misli, savjesti i vjeroispovjesti. Ovo pravo podrazumjeva slobodu ispovjedanja i primanja vjere ili ubjeđenja po svom nahođenju, kao i slobodu da tu vjeru ili ubjeđenje ispoljava pojedinačno ili zajedno sa drugima, kako javno tako i privatno, kroz kult, vršenje vjerskih i ritualnih obreda i vjeronauku (stav 1.); Niko ne može biti predmet prinude kojom bi se kršila sloboda njegovog ispovjedanja ili primanja vjere ili ubjeđenja po njegovom nahođenju (stav 2.); Sloboda ispoljavanja vjere ili ubjeđenja može biti predmet samo onih ograničenja koja predviđa zakon a koja su nužna radi zaštite javne bezbjednosti, reda, zdravlja ili morala, ili pak osnovnih prava i sloboda drugih lica (stav 3.); Države članice ovog pakta obavezuju se da poštuju slobodu roditelja, a u datom slučaju zakonitih staratelja, da obezbjede svojoj đeci ono vjersko i moralno obrazovanje koje je u skladu sa njihovim sopstvenim ubjeđenjima”.
Evropska konvencija propisuje vjerska prava u članu 9.:"Svako ima pravo na slobodu misli, savjesti i vjeroispovjesti; ovo pravo uključuje slobodu promjene vjere ili uvjerenja i slobodu čovjeka da, bilo sam ili zajedno s drugima, javno ili privatno, ispoljava vjeru ili uvjerenje molitvom, propovjedi, običajima i obredom." (stav 1) i "Sloboda ispovjedanja vjere ili ubjeđenja može biti podvrgnuta samo onim ograničenjima koja su propisana zakonom i neophodna u demokratskom društvu u interesu javne bezbjednosti, radi zaštite javnog reda, zdravlja ili morala, ili radi zaštite prava i sloboda drugih." (stav 2). Evropska konvencija ima vrlo djelotvoran i institucionalizovan mehanizam sopstvene zaštite oličen u radu Evropskog suda za ljudska prava u Strazburu.
Dva vida regulisanja slobode vjeroispovijesti: Sva tri sporazuma poznaju dva vida vjeroispovjedanja – individualno ili unutrašnje i kolektivno ili manifestaciono, tj regulisanje slobode vjeroispovjesti vrši se i ka unutra i ka spolja.
Unutrašnja dimenzija manifestovanja, odnosno ispoljavanja vjere u teoriji ljudskih prava poznata je kao forum internum, nasuprot forum externumu kao manifestaciji vjere u užem smislu usmjerenoj ka spoljašnjem svijetu. Forum internum predstavlja apsolutno nepovredivo pravo pojedinca da posjeduje i mijenja vjeru ili da ne vjeruje. To je zabran u kome nije dozvoljen ulazak i miješanje države niti bilo koga drugog ni iz jednog razloga, ma koliko neki razlog država smatrala bitnim. Forum internum upravo služi da zaštiti pojedinca od državne indoktrinacije, da omogući slobodan razvoj ličnosti kao preduslov svih drugih sloboda i da na takvom prostoru slobode omogući nastanak, razvoj, usavršavanje i promjenu misli, savjesti i veroispovjesti svakog razumnog bića. Na ovaj način se postavlja granica preko koje država ne može i ne smije da pređe.
Univerzalna deklaracija se ne bavi ovim problemom dok Međunarodni pakt dozvoljava da “sloboda ispoljavanja vjere ili ubjeđenja može biti predmet samo onih ograničenja koja predviđa zakon, a koja su nužna radi zaštite javne bezbjednosti, reda, zdravlja ili morala, ili pak osnovnih prava i sloboda drugih lica”. U Evropskoj konvenciji je slično određenje uz dodatak zaštite “javnog reda, zdravlja ili morala, ili radi zaštite prava i sloboda drugih” (vidi gore).
Forum externum, međutim, kao ispoljavanje forum internuma u spoljnom svijetu, je javna sfera u kojoj je mešanje i moguće i često kontroverzno. Forum internum je spiritus movens forum externuma. Može se čak zamisliti postojanje unutrašnje vjere ( forum internum) bez vjerske manifestacije, ali ne postoji manifestacija ( forum externum) bez vjere. Sva tri međunarodna sporazuma nabrajaju pojavne oblike manifestacije vjeroispovjesti, bilo da ih terminološki određuju kao kult, vršenje vjerskih i ritualnih obreda i vjeronauku, ili kao molitvu, propovjed, običaj ili obred. Međutim, nije svaka aktivnost u vezi sa vjerom istovremeno i vjerska aktivnost. Ključno je napraviti distinkciju između aktivnosti koja je od suštinskog značaja za izražavanje vjere ili uvjerenja i one aktivnosti koja je samo neposredno inspirisana ili čak posredno podstaknuta vjerom ili uvjerenjem.
Načelo zabrane diskriminacije: Mnogo je bilo kontraverze u crnogorskoj javnosti oko istupa mitropolita SPC Amfilohija Radovića i njegovih sljedbenika i pokušaja da iz svojih vjerskih ubjeđenja nameću vrijednosti društvu koje su u potpunom neskladu sa demokratskim načelima i poštovanjem ljudskih i građanskih prava, baziranih na unutrašnjem zakonodavstvu Crne Gore i obavezama po međunarodnim sporazumima. Država ne samo da ima pravo, nego je obavezna da onemogući kršenje osnovnih ljudskih prava, ako treba i krivičnim sankcijama. Da ne govorimo o tome da je ponašanje g. Radovića uticalo na nasilničko ponašanje pojedinih društvenih grupa, na koje on ima veliki uticaj, što dobija i konotaciju podsticanja na vršenje krivičnog dijela.
Da je bilo koji pojedinac ili društvena grupa podnijela prijavu Evropskom sudu za ljudska prava u Strazburu, država Crna Gora - bila bi obavezana da spriječi takva ponašanja!
Načelo zabrane diskriminacije je i temelj na kojem počivaju ljudska prava i slobode. Ovo načelo, negativnim normiranjem odnosno zabranom određenog načina postupanja, štiti i slobodu vjeroispovjesti i omogućava uživanje drugih prava i sloboda bez obzira na pripadanje ili nepripadanje nekoj vjeri. Evropska konvencija poznaje užu i širu zabranu diskriminacije. “Uživanje prava i sloboda predviđenih u ovoj Konvenciji obezbeđuje se bez diskriminacije po bilo kom osnovu, kao što su pol, rasa, boja kože, jezik, vjeroispovjest, političko ili drugo mišljenje, nacionalno ili socijalno porijeklo, veza s nekom nacionalnom manjinom, imovno stanje, rođenje ili drugi status”.
Opšta zabrana diskriminacije u odnosu na svako zajemčeno ljudsko pravo predviđena je fakultativnim protokolom Evropske konvencije: “Svako pravo koje zakon predviđa ostvarivaće se bez diskriminacije po bilo kom osnovu kao npr. polu, rasi, boji kože, jeziku, vjeroispovjesti, političkom i drugom uvjerenju, nacionalnom ili društvenom porijeklu, povezanosti s nacionalnom manjinom, imovini, rođenju ili drugom statusu (stav 1.); Javne vlasti neće ni prema kome vršiti diskriminaciju po osnovima kao što su oni pomenuti u stavu 1 (stav 2.)”. (Član 1. Protokola 12. Evropske konvencije.)
Obaveze države: Ovo smatram vrlo važnim kad je u pitanju država Crna Gora: da bi država jemčila neko ljudsko pravo ili slobodu, nekad neće biti dovoljno da se samo uzdržava od miješanja u to pravo, nego će biti neophodno da stvori uslove za uživanje tog prava. To se odnosi i na slobodu vjeroispovesti đe je država obavezna da preduzme odgovarajuće mjere da obezbjedi zaštitu prava svakog pojedinca.
Pozitivna dozvoljena akcija države može da se odnosi, između ostalog, na miješanje države u sukobe između vjerskih zajednice radi normalnog funkcionisanja zajednice. Ova obaveza države proizlazi i iz slobode udruživanja, jer verska zajednica kao udruženje ima legitimna očekivanja da joj država omogući mirno funkcionisanje.
Sloboda vjeroispovjesti se štiti jednako kao i sloboda da se vjera ne ispovjeda, ni u unutrašnjem ni u spoljašnjem vidu. U okvirima države kao njen imperativ se nameće potreba za uspostavljanjem ravnoteže između poštovanja vjerskih tradicija koje čine sastavni dio istorije i kulture svake zemlje, sa jedne strane i principa vjerske neutralnosti koji se zahtjeva u okviru korpusa zaštite ljudskih prava, s druge strane.
Sloboda nepripadanja nijednoj vjeri ne podrazumjeva samo odsustvo vjerskih obreda i časova vjeronauke, već i odsustvo svakog čina i obelježja kojim se izražava određeno uvjerenje, vjeroispovjest ili ateizam. Država se mora uzdržati od nametanja bilo kakvih uverenja na mjestima đe pojedinac zavisi od države, pa je neprihvatljivo, u tom kontekstu, bilo kakvo vjersko djelovanje ili propagiranje bilo kojih drugih uvjerenja u svim državnim institucijama, uključujući, ili posebno ne u školskim ustanovama u državnom vlasništvu. Sjetimo se samo krajnje neprihvatljivih procesija SPC na državnim fakultetima Crne Gore.
Pravo izbora: Oni koji odaberu da ostvare slobodu izražavanja svoje vjeroispovjesti, bez obzira da li to čine kao pripadnici vjerske većine ili vjerske manjine, ne mogu racionalno očekivati da budu izuzeti od svih vidova kritike. Oni moraju tolerisati i prihvatiti to da drugi negiraju njihova vjerska uvjerenja, pa čak i da propagiraju doktrine koje su neprijateljske prema njihovoj vjeroispovjesti.
Odnos države i vjerskih zajednica može počivati na tri principa: “princip tolerancije, po kome država toleriše postojanje neke vjerske zajednice na osnovu činjenice samoorganizovanja vjernika ili same zajednice, princip registracije, po kome država ne propisuje uslove za osnivanje vjerskih zajednice već samo vodi njihovu evidenciju i princip državnog priznanja”. Ovaj treći princip je često povezan s posebnim privilegijama koje država omogućava priznatim vjerskim zajednicama, kao što je izuzeće od oporezivanja ili autonoman pravni status. Ovakvi aranžmani nijesu u suprotnosti sa Evropskom konvencijom “pod uslovom da postoji objektivno i razumno opravdanje za razliku u tretmanu i da slične sporazume mogu sklopiti i druge crkve koje žele da to učine".
Već sam ranije pisao o odbijanju Republike Srbije da registruje CPC u Srbiji, baveći se stvarima koje joj ne pripadaju konstatacijom da “verska zajednica pod imenom CPC nikada nije postojala, pa samim tim nije mogla biti priznata od drugih pravoslavnih crkava” i sličnim, pa je veliki propust podnosilaca zahtjeva za registraciju što svoja prava nijesu potražili kod Evropskog suda za ljudska prava u Strazburu.
Evropski sud u Strazburu je u slučaju tužbe
Pitanja prozelitizma, odjevanja, pitanje prava poštovanja privatnog i porodičnog života, slobode okupljanja, takođe su prava koja obuhvataju međunarodne konvencije, koje se vezuju za poštovanje vjerskih prava. Bavljenje njima bi oduzelo mnogo prostora, te ih, iz razloga da nije poseban problem njihovo poštovanje u Crnoj Gori, nećemo posebno razmatrati.
Kako ne postoji sloboda bez ograničenja, tako su i kod slobode ispoljavanja vjere ili ubjeđenja ograničenja moguća. Restriktivna, ali ipak dozvoljena. Sprovođenje ograničenja može provoditi isključivo država, kao nosilac suverene moći. No, njena suverenost u ograničavanju slobode je ograničena upravo međunarodnim sporazumima, koje prethodno mora ratifikovati.
Kad Crna Gora ne poštuje međunarodne norme: Iskreno se nadam da će ovaj tekst poslužiti vladajućim strukturama u Crnoj Gori, naročito iz razloga što su u svom dosadašnjom djelovanju učinjele niz prekršaja međunarodnih deklaracija o poštovanju ljudskih prava u djelu nediskriminatorskog odnosa u ispoljavanju vjerskih sloboda i miješanja u legitimnost vjerskih uvjerenja, što je u dubokoj suprotnosti sa suštinom potpisanih međunarodnih sporazuma koje je Crna Gora ratifikovala, a i sa Ustavom Republike Crne Gore, član 8. O zabrani diskriminacije i član 14. Odvojenost vjerskih zajednica od države, kao i Zakonom o zabrani diskriminacije od 30. Jula 2010. godine, član 2.
U kojem se kaže: “Zаbrаnjеn је svаki оblik diskriminаciје, pо bilо kоm оsnоvu. Diskriminаciја је svаkо nеоprаvdаnо, prаvnо ili fаktičkо, nеpоsrеdnо ili pоsrеdnо prаvljеnjе rаzlikе ili nејеdnаkо pоstupаnjе, оdnоsnо prоpuštаnjе pоstupаnjа prеmа јеdnоm licu, оdnоsnо grupi licа u оdnоsu nа drugа licа, kао i isključivаnjе, оgrаničаvаnjе ili dаvаnjе prvеnstvа nеkоm licu u оdnоsu nа drugа licа, kоје sе zаsnivа nа rаsi, bојi kоžе, nаciоnаlnој pripаdnоsti, društvеnоm ili еtničkоm pоriјеklu, vеzi sа nеkim mаnjinskim nаrоdоm ili mаnjinskоm nаciоnаlnоm zајеdnicоm, јеziku, vјеri ili uvјеrеnju, pоlitičkоm ili drugоm mišljеnju, pоlu, rоdnоm idеntitеtu, sеksuаlnој оriјеntаciјi, zdrаvstvеnоm stаnju, invаliditеtu, stаrоsnој dоbi, imоvnоm stаnju, brаčnоm ili pоrоdičnоm stаnju, pripаdnоsti grupi ili prеtpоstаvci о pripаdnоsti grupi, pоlitičkој pаrtiјi ili drugој оrgаnizаciјi, kао i drugim ličnim svојstvimа.”
